Dlaczego poprawne jest sformułowanie „w cudzysłowie”, a często używane „w cudzysłowiu” to błąd? Jaka jest przyczyna błędnego odmieniania wyrazu? Jak należy odmieniać rzeczownik „cudzysłów”? Od kiedy w polszczyźnie to słowo funkcjonuje i co ono znaczy?

Definicja

Cudzysłów to – 'graficzny znak interpunkcyjny w postaci dwóch par przecinków („”) lub klinów (»« albo «»), w które ujmuje się wyrazy, powiedzenia lub zdania cytowane¹⁾, a także wyrazy i zwroty użyte przenośnie lub ironicznie w celu wyodrębnienia ich w tekście’.

Historia wyrazu

Wyraz cudzysłów używany jest od kilkuset lat. Wymyślił go pod koniec XVIII wieku pijar, poeta, pedagog, a także językoznawca Onufry Kopczyński²⁾, który wszystkie ówczesne znaki przestankowe (również przecinek i pytajnik), usystematyzował w Gramatyce dla szkół narodowych.

Przyczyny błędnej odmiany

Dlaczego słowo cudzysłów sprawia sporo kłopotu przy odmianie przez przypadki?

Otóż, jak pisze językoznawca dr Maciej Malinowski, prawdopodobnie błędna odmiana wyrazu cudzysłów wynika z kojarzenia tego słowa z podobnie brzmiącymi wyrazami, takimi jak: przysłowie (przysłowia), pustosłowie (pustosłowia). Skojarzenie to jest błędne z dwóch powodów: po pierwsze, cudzysłów jest rzeczownikiem rodzaju męskiego, a po drugie należy do rzeczowników twardotematowych, natomiast słowa przysłowie oraz pustosłowie są miękkotematowe i rodzaju nijakiego.

Poprawna odmiana rzeczownika cudzysłów

Rzeczownik cudzysłów kończy się spółgłoską twardą „w”, tak jak rzeczownik rów (rowy), dlatego mówimy, że coś jest w rowie i w cudzysłowie, na przykład: Koło leży w rowie. Zdanie jest w cudzysłowie.

Oto poprawna odmiana rzeczownika cudzysłów.

mianownik (kto? co?) – cudzysłów
dopełniacz (kogo? czego?) cudzysłowu
celownik (komu? czemu?) cudzysłowowi
biernik (kogo? co?) cudzysłów
narzędnik (z kim? z czym?) z cudzysłowem
miejscownik (o kim? o czym?) o cudzysłowie.

Dla zainteresowanych

W „Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny” z 2012 r. czytamy:

„cudzysłów m IV, D. cudzysłowu (nie: cudzysłowa, cudzysłowia), Ms. cudzysłowie (nie: cudzysłowiu), lm M. cudzysłowy (nie: cudzysłowia): Napisać coś w cudzysłowie (nie: w cudzysłowiu, nie: w cudzym słowie). Ująć, pot. wziąć coś, w cudzysłów.”.

Przykłady poprawnego użycia wyrazu w zdaniach

Napisał tytuł w cudzysłowie.
Ujęła zdanie w cudzysłów.
W zdaniu zabrakło cudzysłowu.
W tym tekście są cudzysłowy.

Barbara Ellwart

¹⁾ Cytat [od łac. citatio = wezwanie, obwołanie, z citare = przywołać, powołać (się), przytaczać] to:

1. dosłowne przytoczenie w tekście pisanym czy mówionym fragmentu innego tekstu lub czyichś słów, zwykle odpowiednio zaznaczone – w tekście pisanym najczęściej ujęte w cudzysłów;

2. wyraz, wyrażenie lub zwrot nieprzyswojone dobrze przez język polski, zachowujące w tekście mówionym czy pisanym swoje obce brzmienie i swoją obcą pisownię, np. par excellence.

²⁾ Onufry Kopczyński, a właściwie Andrzej Kopczyński był autorem pierwszego podręcznika gramatyki języka polskiego, napisanego na polecenie Komisji Edukacji Narodowej. W podręczniku wprowadził polską terminologię gramatyczną. Za opracowanie Gramatyki dla szkół narodowych otrzymał z rąk Stanisława Augusta medal „Merentibus”. Kopczyński był też autorem Nauki czytania i pisania, Elementarza dla szkół parafialnych narodowych, opracowania metodyki w Przypisach dla nauczycieli. Po jego śmierci, w 1817 r., wydano Gramatykę języka polskiego.