Dlaczego słowo „się” zajmuje różne miejsca w zdaniu; raz pojawia się po czasowniku, innym razem przed czasownikiem, a czasami nawet daleko od niego? Jakie są reguły i zalecenia umieszczania „się” w zdaniu? Od czego to miejsce zależy?

Pytań wiele, bo małe słówko „się” budzi sporo wątpliwości. Stosowane jest w różnych miejscach w zdaniu, np.: Może nauczysz się wiersza?, Może się nauczysz wiersza?, Może się wiersza nauczysz?,  Nauczysz się?, Się nauczysz?, Może wiersza nauczysz się?, ale nie wszystkie pozycje są poprawne.Sprawdźmy, dlaczego dwa ostatnie zdania są skreślone, a pierwsze pytanie powinniśmy zastąpić drugim lub trzecim pytaniem.

Zaimek „się”

Zaimek zwrotny „się” występuje z czasownikami w liczbie pojedynczej i mnogiej (czesze się, bawili się, maluję się, widzisz się, zmartwiła się, uczą się). Zaimek używany jest wtedy, kiedy podmiot wykonuje czynność sam na sobie (np. myła się), czyli w zdaniu podmiot i przedmiot jest ten sam. Wyjaśnię to na poniższych przykładach.

* Mama myje dziecko. – Podmiot (mama) wykonuje czynność skierowaną na dziecko (przedmiot czynności)

* Mama się myje. – Podmiot (mama) wykonuje czynność skierowaną na siebie.

Wszystkie formy zaimka „się”

Jak widać, zaimek „się” ma także dłuższą formę – „siebie”. Tej dłuższej formy (siebie) używamy, gdy zależy nam na podkreśleniu swojej osoby (kładziemy nacisk, akcent na siebie), przykładowo:  Popraw się. Popraw siebie, nie mnie.

Enklityka

Słowo „się” nie ma samodzielnego akcentu^*) i przyłącza się do poprzedniego wyrazu. Z tego powodu nie wolno umieszczać „się” w pozycji akcentowanej. Ta cecha wpływa na miejsce „się” w zdaniu, np. akcentowany początek zdania nie może zawierać „się”.

Zalecenia

Formy „się” nie należy używać:

• na początku zdania (NIE! Się uczył długo!)
• na końcu zdania (NIE! Oni długo uczą się.) [z jednym wyjątkiem!] ani
• po przyimku (Wczoraj długo w się domu uczyli.)

Wskazane jest umieszczanie „się” przed czasownikiem, np.: Wczoraj długo się uczyli. Chyba się zbudził. Muszę się przyznać. Ona chętnie się śmieje. Jak się masz?

Zamiast zdania: Może wiersza nauczysz się?,trzeba napisać: Może się nauczysz wiersza? Poprawne są także zdania, w których słowo „się” jest oddzielone od czasownika innym wyrazem: Może się wiersza nauczysz? Wczoraj się długo uczyli.

Zakaz!

Zaimek zwrotny „się” nie może być umieszczony na początku zdania! Oto przykład: Obudził się zdenerwowany. (NIE! Się obudził zdenerwowany.) W tym momencie już zdecydowanie skreślimy zdanie: Się nauczysz? To krótkie zdanie może brzmieć tylko: Nauczysz się? A zatem – jeżeli zdanie składa się tylko z orzeczenia, wtedy zaimek „się” musi być na końcu, np. Zbudził się. Zdenerwował się. Uczyłam się. Myły się?

Dla zainteresowanych

Umieszczanie zaimka „się” po czasowniku uznawane jest za uchybienie stylistyczne. Nagminne stosowanie szyku – czasownik + się (np.: zgubić się, śmiać się, uczyć się, myć się) może wskazywać na wpływ języka rosyjskiego, w którym cząstka „-ся” (‘się’) jest zrośnięta z czasownikiem, np.: смеяться (‘śmiać się’), учиться (‘uczyć się’).

Barbara Ellwart

^*) Takie nieakcentowane wyrazy nazywamy enklitykami.