Gdy u naszych wschodnich sąsiadów toczy się wojna, gdy słyszymy dumne zawołanie: „Chwała Ukrainie!”, coraz częściej myślimy o własnej tożsamości narodowej, ojczyźnie i patriotyzmie. Skąd wywodzą się słowa „ojczyzna” i „patriotyzm”? Dlaczego jedyną formą poprawną jest wyrażenie o patriotyzmie?

Ojczyzna – kraj rodzinny

Ojczyznato – zgodnie ze Słownikiem języka polskiego PWN – ‘kraj, w którym się ktoś urodził, którego jest obywatelem lub z którym jest związany więzią narodową’oraz ‘miejscowość, kraj, gdzie coś powstało lub gdzie występuje’. Poza tym to także miejsce, skąd pochodzimy, gdzie mieszkamy, z którym czujemy się emocjonalnie związani z powodu pochodzenia, związków rodzinnych i przywiązania do konkretnych wartości, to też – historia tej ziemi, przeszłość, wspólne doświadczenia, wzory zachowań, tradycja, którą dziedziczymy po przodkach.

Słowo ojczyzna pochodzi od rzeczownika ojciec. Pierwotnie ojczyzna oznaczała ‘majątek odziedziczony po ojcu, ojcowiznę’. Z kolei wyraz ojciec wywodzi się od prasłowiańskiego *otьcь.

Patriotyzm i patriota

Patriotyzm to ‘postawa szacunku, umiłowania i oddania własnej ojczyźnie oraz chęci ponoszenia za nią ofiar i gotowości do jej obrony’. Patriota charakteryzuje się przedkładaniem celów ważnych dla ojczyzny nad osobiste, gotowością do pracy dla jej dobra i, w razie potrzeby, poświęcenia dla niej własnego zdrowia lub nawet życia. Patriotyzm to również ‘umiłowanie i pielęgnowanie narodowej tradycji, kultury i języka’. Postawa ta oparta jest na poczuciu więzi społecznej, wspólnoty kulturowej oraz solidarności z własnym narodem.

Rzeczownik patriotyzm (‘miłość ojczyzny’) Polacyzapożyczyli z języka łacińskiego; wywodzi się on od łacińskiego słowa patria  – znaczącego ‘ojczyzna’. Z kolei łacińskie słowo pochodzi od greckiego słowa „πατριά” – oznaczającego ‘rodzinę, grupę, plemię lub naród wywodzący się od wspólnych przodków, ojców, ojczyznę’. A zatem najpierw był grecki wyraz „πατήρ” – „patēr” oznaczający „ojca” – „głowę rodu”, potem przeniknął on do łaciny, a stamtąd w średniowieczu do języka polskiego.

Mówimy: o patriotyzmie czy o patriotyźmie

Wiele osób ma dylemat, czy trzeba pisać patriotyzmie, czy można napisać patriotyźmie. Otóż poprawna jest tylko jedna forma – patriotyzmie. Dzieje się tak dlatego, że rzeczowniki męskie zakończone na: -izm i -yzm mają w miejscowniku formy -izmie i -yzmie, na przykład: egoizm – egoizmie, romantyzm – romantyzmie.

W tym momencie nasuwa się pytanie, dlaczego tak wiele osób wymawia i pisze błędnie. Odpowiedź jest prosta. Wynika to z tego, że w rzeczownikach w rodzaju żeńskim – zakończonych na: -izna i -yzna, zachodzi wymiana „n” na „ń”, np.: bielizna – bieliźnie, blizna – bliźnie, drożyzna – drożyźnie.

Przy okazji

Rok 2022 został przez Sejm RP ustanowiony Rokiem Romantyzmu Polskiego. Powodem jest dwusetna rocznica wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza. Wydanie to (w 1822 roku) wyznaczyło w Polsce początek romantyzmu – epoki, w której Mickiewicz napisał m.in. epopeję narodową „Pan Tadeusz”. Pisząc artykuł o ojczyźnie i patriotyzmie, chcę przypomnieć fragment Epilogu mówiącego o naszej Ojczyźnie:

Jedna już tylko kraina taka,

W której jest trochę szczęścia dla Polaka:

Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie

Święty i czysty jak pierwsze kochanie…

Barbara Ellwart