Uroczystości związane z oddawaniem czci zmarłym – przypadające na dwa pierwsze dni listopada – zmuszają do refleksji nad istotą ludzkiego życia i nieuchronną śmiercią. Mogą także być pretekstem do zastanowienia się nad historią tych dwóch świąt i ich nazw.

1 i 2 listopada ludzie przychodzą na cmentarze, aby złożyć na grobach kwiaty, zapalić znicze i pomodlić się za zmarłych – najbliższych i przyjaciół. Są to święta obchodzone nie tylko przez katolików, ale także osoby prezentujące niektóre inne wyznania i niewierzące. Uporządkowanie grobów i odwiedzanie cmentarzy stanowi wyraz pamięci oraz oddania czci i szacunku zmarłym.

Wszystkich Świętych

Dzień Wszystkich Świętych w Kościele katolickim obchodzony jest od IX wieku. To święto na 1 listopada wyznaczył papież Grzegorz IV w 837 roku*. Kościół wspomina w tym dniu nie tylko oficjalnie uznanych świętych, czyli beatyfikowanych i kanonizowanych, ale także wszystkich anonimowych zmarłych, których życie nacechowane było świętością. Wierni widzą w nich swych orędowników u Boga i przykłady do naśladowania. Wstawiennictwa Wszystkich Świętych wzywa się w szczególnie ważnych wydarzeniach. Śpiewa się wówczas Litanię do Wszystkich Świętych, która należy do najstarszych litanijnych modlitw.

Święto Zmarłych

W Zaduszki 2 listopada obchodzony jest dzień wspominania zmarłych. Dla chrześcijan jest to dzień modlitw za wszystkich wierzących w Chrystusa, którzy odeszli już z tego świata, ale przebywają w czyśćcu i potrzebują naszej modlitwy, by mogli dostąpić zbawienia.

Chrześcijański obrzęd Zaduszek powstał w 988 r. z inicjatywy opata Odilona z Cluny. Święto ostatecznie zatwierdził w 999 r. papież Sylwester II. W Polsce obchody kościelnych Zaduszek pojawiły się na przełomie XIV i XV wieku.

Odwiedzanie grobów jest zwyczajem znanym niemal wszystkim ludom i przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Ślady kultu zmarłych sięgają epoki paleolitu (25 tysięcy lat temu).²⁾ Obecne święto wywodzi się z przedchrześcijańskich czasów. W Polsce jeszcze w XIX wieku kontynuowano prastare zwyczaje, np. „karmienia dusz”, opisane m.in. w drugiej części „Dziadów” Adama Mickiewicza.

Teraz na mogiłach i cmentarzach płoną znicze i świeczki, które są symbolem pamięci o zmarłych. Czytane są także wypominki, czyli imiona zmarłych wypisane na kartkach po to, by cały Kościół modlił się za nich.

Święto Zmarłych czy Wspomnienie zmarłych

Niektórzy zastanawiają się nad tym, czy nazwaŚwięto Zmarłych jest poprawną formą, ponieważ tego dnia zmarli nie świętują. Językoznawcy akceptują tę nazwę, podając uzasadnienia: liturgiczne i językowe. W kalendarzu liturgicznym mamy do czynienia z czterema rodzajami dni: z uroczystościami, świętami, wspomnieniami obowiązkowymi i wspomnieniami dowolnymi. Z punktu widzenia kalendarza liturgicznego 1 listopada obchodzimy uroczystość Wszystkich Świętych, a 2 listopada – Wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych, mające rangę wspomnienia obowiązkowego. Jak pisze Piotr Sobotka z Uniwersytetu Warszawskiego, w języku ogólnym nie wprowadza się tak subtelnych rozróżnień i wszystkie ważne dla ludzi dni kalendarza liturgicznego nazywa się po prostu świętami, np. na Uroczystość Narodzenia Pańskiego mówimy: Święta Bożego Narodzenia.

Barbara Ellwart

¹⁾  Niektóre źródła podają 835 rok.

²⁾  por. Hanna Szymanderska „Dwa pierwsze listopadowe dni” w: „Polskie tradycje świąteczne”,  2011 r.