Zbliżają się święta Bożego Narodzenia – czas modlitwy, rodzinnych spotkań i śpiewania kolęd. Część z nich to stare utwory od wielu lat śpiewane po polsku. Czy zastanawialiście się Państwo, które z nich są rodzimymi utworami, kto i kiedy je napisał i która kolęda jest najstarsza?

Znaczenie i etymologia słowa kolęda

Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego kolęda to:

1. ‘pieśń religijna o tematyce związanej z narodzeniem Chrystusa’

2. ‘duszpasterskie odwiedziny księży u parafian po świętach Bożego Narodzenia’

3. ‘obrzęd ludowy związany z okresem świąt Bożego Narodzenia, polegający na obchodzeniu domów przez kolędników’.

Termin kolęda wywodzi się najprawdopodobniej od łacińskiego calendae [wym. kalende] i oznaczał w dosłownym tłumaczeniu ‘pierwszy dzień miesiąca’.

Kolędy polskie

W wielu polskich domach panuje zwyczaj wspólnego śpiewania kolęd. Do najpopularniejszych należą: „Gdy się Chrystus rodzi”, „Bóg się rodzi, moc truchleje”, „Jezus malusieńki”, „Do szopy, hej pasterze”, „Lulajże, Jezuniu”, „Mędrcy świata, monarchowie”, „Mizerna cicha, stajenka licha”, „Nie było miejsca dla Ciebie”, „Bracia patrzcie jeno”, „Gdy śliczna Panna Syna kołysała”, „Pójdźmy wszyscy do stajenki”, „W żłobie leży”, „Dzisiaj w Betlejem”, „Z narodzenia Pana dzień dziś wesoły”.

Śpiewane od wieków

Większość polskich kolęd powstała w XVII i XVIII wieku. Są wśród nich takie pieśni, jak:

„Bóg się rodzi” – to popularny tytuł Pieśni o Narodzeniu Pańskim Franciszka Karpińskiego, nazywanej królową polskich kolęd. Tekst powstał w XVIII wieku w Dubiecku nad Sanem na zamówienie księżnej marszałkowej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. 

„W żłobie leży”– ta kolęda powstała w XVII lub XVIII wieku, prawdopodobnie jest dziełem słynnego kaznodziei królewskiego, Piotra Skargi, a jej melodia nawiązuje do poloneza koronacyjnego Władysława IV Wazy.

„Gdy się Chrystus rodzi” – to popularna polska pieśń religijna anonimowego autorstwa. Współczesna melodia w niektórych źródłach określana jest jako starofrancuska.^. Drukowany tekst znajduje się w Pastorałkach i kolędach z melodyjami ks. Michała Mioduszewskiego z 1843 roku. 

„Lulajże, Jezuniu” – to kolęda polska o charakterze kołysanki, powstała najprawdopodobniej w drugiej połowie XVII wieku. Najwcześniejsza zachowana wersja tekstu pochodzi ze zbioru z 1705 r., przechowywanego w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu.

„Gdy śliczna Panna” – to  polska kolęda, której autor słów i melodii jest nieznany. Najstarszy zachowany rękopis pochodzi z początku XVIII w. i znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej.

„Wśród nocnej ciszy” – kolęda powstała na przełomie XVIII i XIX wieku. Była ona wielokrotnie przerabiana, a na jej melodię śpiewano pieśni patriotyczne.

Ma prawie 600 lat

„Zdrów bądź, krolu anielski” to pieśń uważana za pierwszą polską kolędę. Ta najstarsza zachowana kolęda pochodzi z 1424 roku. Jej tekst został zapisany w kazaniu Jana Szczekny, późniejszego mnicha cysterskiego i spowiednika królowej Jadwigi. Być może kolęda jest przekładem pieśni z języka czeskiego bądź łacińskiego. Oto tekst tej pieśni.

Zdrow bądź, krolu anjelski
K nam na świat w ciele przyszły,
Tyś zajiste Bog skryty,
W święte czyste ciało wlity.

Zdrow bądź, Stworzycielu
Wszego stworzenia,
Narodziłś się w ucirpienie
Prze swego luda zawinienia.

Zdrow bądź, Panie, ot Panny
Jenżś się narodził za ny.
Zdrow bądź, Jesu Kryste, krolu,
Racz przyjęci naszę chwałę.

Racz daci dobre skonanie
Prze twej matki zasłużenie,
Abychom cię wżdy chwalili,
Z tobą wiecznie krolowali.
Amen

Przy okazji

„Cicha noc” – to jedna z najbardziej znanych kolęd na świecie. Po raz pierwszy wykonana była podczas pasterki w 1818 roku, w austriackim Oberndorf bei Salzburg. Autorem słów Stille Nacht był Joseph Mohr, zaś melodię ułożył Franz Xaver Gruber. Słowa jednej z wersji w języku polskim ułożył ok. 1930 r. Piotr Maszyński.

Drodzy Czytelnicy!

Oby nadchodzące Święta Bożego Narodzenia były dla nas wszystkich wyjątkowym czasem, który spędzimy w zdrowiu i szczęśliwie w rodzinnym gronie lub wśród przyjaciół. Niech ten czas – „Gdy się Chrystus rodzi”–  będzie dla nas szczęśliwy.

Barbara Ellwart