Co kryje w sobie nazwa Gdańsk? Dlaczego jest taka tajemnicza?

Najstarsze zapisy słowa „Gdańsk”

W źródłach historycznych znajdują się różne zapisy nazwy dzisiejszej stolicy województwa pomorskiego. Najstarszy zapis Gyddanyzc występuje w pierwszej wersji Żywota Świętego Wojciecha z 999 roku. Zapis ten wiernie oddaje wymowę nazwy miasta w języku polskim w końcu X wieku. Jak pisał profesor Hubert Górnowicz z Uniwersytetu Gdańskiego, nazwę tę należy odczytać jako: Gъdaniesk lub Gъdańьsk. W X wieku w języku polskim były jeszcze – odziedziczone z języka prasłowiańskiego – półsamogłoski zwane jerami1), które z biegiem lat zaniknęły i ostatecznie mówiło się Gdańsk. W języku polskim od początku XI wieku nazwa miasta była wymawiana Gdańsk.

W najstarszych dokumentach polskich, niemieckich2) i łacińskich spotykamy różne zapisy nazwy miasta, np.: Kdanzc (1148 r.), Gdanzc (1188 r.), Gdansk (1236 r.), Danzk (1263 r.), Danczk (1311 r.), Danczik (1399 r.), Danczig (1414), Danzig, Gdansk (1454 r.), Gdańsk (1590 r. – w polskich dokumentach), Gedanum lub Dantiscum3) (1457 r. – w dokumentach pisanych po łacinie). W zapisach z XVII w. można znaleźć odzwierciedlenie kaszubskiej wymowy z wtórną samogłoską nosową w miejscu pierwotnej „a”, np. „we Gdąnsku”.

 

Dawne etymologie nazwy miasta

Polscy uczeni już w XVI w. próbowali dociekać pochodzenia nazwy Gdańsk. Mylili się jednak, ponieważ dzielili wyraz: Kdanzc na: K-dań-sk i wnioskowali, że nazwa odnosi się do ‘miejsca zwróconego ku Danii”.

Natomiast niemieccy historycy (np. Konrad Celtis, XVI w.) nazwę Gdańsk niesłusznie łączyli z Gotami. Później wywodzono nazwę miasta od nazwy sinus Codanus. Tę hipotezę odrzucono, dowodząc, że nazwa ta raczej łączy się z nazwą cieśniny Kattegat. Następne teorie (prof. Rudnickiego, prof. Rosponda) mówiły o tym, że Gdańsk znaczy ‘kraj błotnisty, rozlewisko morskie i rzeczne, zatokę morską wraz z uchodzącymi do niej rzekami’, ponieważ prasłowiański pierwiastek „-gъd-” zestawiano ze znaczeniem ‘mokry, wilgotny’.

 

Współczesna teoria
pochodzenia wyrazu „Gdańsk”

Onomastycy Uniwersytetu Gdańskiego, nawiązując do etymologii prof. Rudnickiego i prof. Rosponda, dowodzą, że przyrostek „-ań-” wskazuje na nazwę rzeki, a formanty z „-ń-” są na Pomorzu typowymi formantami hydronimicznymi, czyli tworzącymi nazwy wód, np. rzek: Orania, Radunia, Swelinia. Gdańscy uczeni wyjaśniają, że najprawdopodobniej rzeka Motława w przeszłości nazywała się *Gdania.

Ostatecznie przyjmuje się, że nazwa Gdańsk jest polską nazwą topograficzną, utworzoną (formantem – anьja) od nazwy rzecznej *Gdania, która z kolei została utworzona od dawnego przymiotnika *gъda o znaczeniu ‘mokra, wilgotna’.

Zgodnie z tą teorią pochodzenie nazwy Gdańsk jest takie samo jak nazwy Czersk – od nazwy rzeki Czernica, Kack – od Kacza, Puck – od Putnica lub Słupsk – od Słupia.

Jak pisał prof. Hubert Górnowicz, nazwa miasta Gdańsk została utworzona zgodnie ze starą prasłowiańską formacją nazewniczą do tworzenia nazw wielkich grodów od nazw rzek.

Barbara Ellwart

 

1) Jery mogły występować w tzw. pozycjach mocnych i słabych. Mocne jery zmieniały się w samogłoskę „e” – gdy był to jer twardy (ъ) lub „e” z poprzedzającą spółgłoską miękką – gdy był to jer miękki (ь). W nazwie Gъdańьskъ były trzy jery.

2) Różne zapisy nazwy miasta występowały zwłaszcza w dokumentach niemieckich, ponieważ Niemcy mieszali słowiańskie spółgłoski dźwięczne z bezdźwięcznymi i mieli trudności z wymówieniem grupy spółgłoskowej „gd-”)

3) Postać Gedanum stanowi latynizację polskiej nazwy Gdańsk, zaś Dantiscum – zniemczonej Danzig.

 

[dkpdf-button]
Strona korzysta
z plików Cookies.
Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na ich używanie. Dowiedz się więcej