Nazwy owoców

Pachnące, soczyste owoce: gruszki, czereśnie, porzeczki, poziomki, arbuzy, pomarańcze lubimy jeść nie tylko jesienią. Nie zastanawiamy się nad etymologią ich nazw, a niektóre mają ciekawą historię. Nazwy owoców w języku polskim pojawiały się w różnych wiekach. Jedne są rdzennie polskie, inne zostały wcześniej lub później zapożyczone.

Porzeczka i poziomka

Ustalenie pochodzenia nazw: porzeczka i poziomka nie stanowi trudności, ponieważ słowo porzeczka wywodzi się od porzecze ‘teren położony nad rzeką’, zaś poziomka – od wyrażenia po ziemi. A zatem – obie nazwy wskazywały na miejsce, gdzie te owoce rosły.

Gruszka

Słowo gruszka pojawiło się w polszczyźnie już w XIII w. na oznaczenie gatunku drzewa. Wyraz pochodzi od prasłowiańskiego rzeczownika *grušьka (krušьka), który jest zdrobnieniem od postaci gruša (kruša). Prawdopodobnie słowo gruša stanowiło pożyczkę bałtosłowiańską. Etymolodzy doszukują się tu wpływu języka irańskiego i zestawiają słowiańskie i bałtyckie formy z kurdyjskimi korêši, kurêši.

Co ciekawe, już na etapie prasłowiańskim zdrobnienie wyparło słowo podstawowe i dlatego najpierw w języku polskim drzewo (na którym rosły gruszki) było nazywane gruszka (a nie grusza), a dopiero od XVIII w. zaczęto stosować nazwę grusza.

Czereśnia

Słowo czereśnia stosowane na oznaczenie drzewa owocowego pojawiło się w polszczyźnie w XVII w., ale – zanim się utrwaliło – miało bogatą historię. Najpierw Prasłowianie przejęli słowo čerša z języka łacińskiego (cerasus ‘czereśnia’), dokąd trafiło ono z greki (kērasos). W wyniku kontaminacji (skrzyżowania) pierwotnych form *psł. čerša ‘czereśnia’ i višьnja ‘wiśnia’ powstał wyraz psł. *čeršьńa ‘czereśnia’. Od tego wyrazu powstały staropolskie (w XIV w.) formy: czrzeszna/czrześnia/trzeszna/traszna. W tym momencie można by się spodziewać stwierdzenia, że od tych form pochodzi obecne słowo: czereśnia. Niestety, nie – język rządzi się swoimi prawami – staropolskie formy w XVII w. wyparła ruska pożyczka (nawiasem mówiąc, także wywodząca się z prasłowiańszczyzny) i to od niej pochodzi współczesna forma czereśnia.

Arbuz

Wyraz arbuz funkcjonował w dawnej polszczyźnie także w formach obocznych: karbuz, garbuz, harbuz, a w XV w. przyjmował również postać karbusz. Co ciekawe, rzeczownik ten wchodził do systemu języka polskiego na drodze dwóch, odległych w czasie, zapożyczeń: najpierw – z języka tureckiego, gdzie istniał rzeczownik karpuz (pochodzący od perskiego słowa: charbūza), a później – z ukraińskiego harbūz.

Pomarańcza

Po raz pierwszy w polszczyźnie pisanej słowo pomarańcza pojawiło się w początkach XVII stulecia i do tej pory funkcjonuje jako nazwa drzewa i owocu. Obok ogólnopolskiego wyrazu pomarańcza i wymarłego już pomorańcza, w gwarach owoc ten nazywano: podmurajec, podmuraniec, pomazaniec i pomeraniec. Wszystkie polskie formy pochodzą od włoskiego wyrażenia pomo d’Arancio znaczącego ‘pomarańcza’.

Przy okazji

Owoce i warzywa z apetytem jedli także nasi przodkowie. O tym, co jadł Mikołaj Rej z Nagłowic, pisał w XVI w. Józef Wereszczyński: „…zawżdy, kiedy przyjechał, pudło śliw jako korzec krakowski, miodu praśnego pół rączki, ogórków surowych wielkie niecułki, grochu w strączkach cztery magierki, na każdy dzień na czco to zawżdy zjadał. A potem z chlebem garniec mleka zjadłwszy, jabłek z kopę…” *)

Barbara Ellwart

*)• korzec krakowski – miara: 43,7 litra

• rączka – miara miodu (ponad 10 garnków)

• niecułka – drewniane, podłużne naczynie wydrążone w jednym kawałku drewna

• magierka – czapka bez daszka

[dkpdf-button]
Strona korzysta
z plików Cookies.
Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na ich używanie. Dowiedz się więcej