Mama, którą kochamy…
Mama, mamusia, matka, mateczka, mamunia to słowa używane przez wszystkich i – z pozoru – nic nowego nie można się o nich dowiedzieć, a jednak… etymologia wyrazu matka może zadziwić.
Matka
Matka to zdrobnienie od słowa mać, tak jak chatka jest zdrobnieniem od słowa chata, a nóżka od noga. Mać z kolei to skrócona forma od wyrazu maci, pochodzącego od prasłowiańskich form *mati, matere. Mianownikowa forma mać przetrwała do dziś w gwarach, a w języku ogólnym – tylko jako składnik przekleństw.
W XIV w. wyraz mać miał nowe mianowniki: macierz i maciora – w znaczeniu matka, czego ślad pozostał na przykład w piętnastowiecznej pieśni, cyt.: „wy miłe maciory”. Słowo maciora do dziś jest używane, ale w innym znaczeniu: „samica świni”.
Wprawdzie w XV w. już pojawia się nowa forma: matka (np. w „Bogurodzicy”), ale nadal w psałterzach i w Biblii przeważają starsze formy: mać i macierze. Od formy macierze pochodził przymiotnik dzierżawczy macierzyn(y), który znaczył: „należący do matki”, „związany z matką”.
Macierzyństwo
W XVI w. od formy przymiotnika dzierżawczego macierzyn(y) utworzono (przez dodanie przyrostka –stwo) rzeczownik macierzyństwo w znaczeniu „bycie matką”.
Macocha
Rzeczownik macocha, który w polszczyźnie występuje od XIV stulecia (macecha/macocha) wywodzi się z przedsłowiańskiego praindoeuropejskiego języka. Pierwotnie znaczył „matka zastępcza”, co wiązało się z opieką nad dziećmi po śmierci ich matki. Gdy wydana za mąż starsza z sióstr zmarła, pozostawiwszy dziecko, wówczas najstarsza niezamężna siostra miała obowiązek opiekować się jej potomkiem do chwili swego zamążpójścia. Gdy wychodziła za mąż, dziecko przekazywane było młodszej – niezamężnej siostrze. Stąd pierwotne znaczenie macochy wiązało się z funkcją „zastępczej matki”, która równocześnie spełniała rolę i matki, i ciotki.
Współcześnie słowo to znaczy „dla dzieci nowa żona ojca, poślubiona po śmierci ich matki”.
Miłość
Mama i macierzyństwo to słowa kojarzące się z wyrazem nazywającym uczucie – dziś nazywane miłością.
Prasłowiańskie określenie tego uczucia w języku polskim (jak i w innych językach zachodniosłowiańskich) nie zachowało się. Natomiast wyraz miłość pochodzi od prasłowiańskiego słowa, które znaczyło „litość”. Ta dawna forma z kolei pochodzi od imiesłowu (miły) czasownika mijać. Pierwotnie miły oznaczał „godnego litości”, a czasownik mijać – „przechodzić obok kogoś, nie atakując go”, czyli: „miły” to „ktoś, kogo można minąć spokojnie”, „obok którego można przejść, nie dobywając broni”.
Jeszcze w tekstach z XV w. rzeczownik „miłość” znaczył „litość”, „miłosierdzie”, ale wtedy już występował także w znaczeniu „łaskawość, łaska, przychylność”. Stąd wzięły się w polszczyźnie zwroty grzecznościowe „Wasza Miłość”, „Waszmość”, „Waszmość Dobrodziejka”, które z czasem przekształciły się w formy krótsze „Waść”, „Aść”, Aśćka” „Waspan”, „Acan”.
Dopiero w XVI w. pojawiło się trzecie znaczenie, analogiczne do szeroko rozumianego łac. „amor” – czyli dzisiejszej „miłości”.
26 maja był Dzień Matki
W tym miejscu nie będę pisała ani o pochodzeniu, ani o znaczeniu słów, przytoczę tylko dwa cytaty:
Matka byłaby zdolna wymyślić szczęście, aby je dać swoim dzieciom – Madeleine Delbrer
Bóg nie może być wszędzie, dlatego wynalazł matkę
– Matthew Arnold
Wszystkim Mamom
i w święta, i w dni powszednie życzę dużo miłości.
Barbara Ellwart