Kiedy piszemy pół Francuz, a kiedy pół-Francuz?

Liczebnik ułamkowy „pół” występuje albo samodzielnie, albo jako cząstka wyrazów złożonych. Pisownia wyrazów złożonych (z cząstką pół) budzi wiele wątpliwości. Na przykład po przeczytaniu zdania: „Półanalfabeta, który był pół Anglikiem, pół Francuzem, pół roku budował pół-Polakowi pół domu.”, nasuwa się pytanie, od czego zależy to, czy piszemy „pół”: razem, osobno, czy z łącznikiem.

„Pół” jako liczebnik i jako cząstka wyrazu złożonego

„Pół” to liczebnik ułamkowy – znaczący połowę czegoś, jedną z dwóch równych części, np. pół jabłka, pół roku, pół domu,

a „pół-” to cząstka wyrazów złożonych, wnosząca znaczenie niecałkowitości, połowiczności tego, co wyraża drugi człon złożenia, np. półanalfabeta to ‘osoba niemająca całkowitej umiejętności czytania i pisania, np. osoba czytająca, ale nieumiejąca pisać’.

Złożenia cząstki „pół-” z rzeczownikiem

Człon „pół” z rzeczownikiem piszemy razem, jeśli takie złożenie występuje samodzielnie, np.: półinteligent, półprodukt, półmrok, półnuta, półpiętro.

Cechą charakterystyczną złożeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest to, że złożenie takie zachowuje się podobnie jak inne rzeczowniki, tzn. odmienia się przez przypadki (półkula, półkuli, półkulę…); może być określane przez przydawki (nowy półkożuszek) itp.

Pół-Amerykanin

Dlaczego w złożeniu „pół-Amerykanin” występuje dywiz (łącznik)?

Wyrazy: Amerykanin, Polak, Francuz to także rzeczowniki, ale pisane wielką literą i dlatego w złożeniach: pół-Amerykanin, pół-Polak, pół-Francuz konieczny jest dywiz.

Pół Polka, pół Francuzka

Dlaczego raz piszemy: pół-Francuz, pół-Niemiec – z łącznikiem, a innym razem: pół Francuz, pół Niemiec – bez łącznika?

Pół-Francuz to ktoś, kto połowicznie jest Francuzem, i nie jest ważne, z jakiego powodu tak jest ani nie jest istotne, czym charakteryzuje się jego druga połowa, np.: Ten pół-Francuz wszystkich rozśmieszał.

Inaczej postąpimy w wypadku, gdy drugą połowę tej osoby dookreślimy; np. Ten pół Francuz, pół Niemiec ma matkę Niemkę i ojca Francuza.

Jak widać, w zdaniu mowa jest o jednym mężczyźnie, który ma matkę Niemkę i ojca Francuza.

A zatem, gdy występujące w zdaniu dwa wyrazy z cząstkąpółsłużą określeniu jednego pojęcia – w tym wypadku jednej osoby – wówczas cząstkę pół piszemy rozdzielnie.

Pół jawa, pół sen

Sam wyraz półmartwy (Półmartwy czekał na lekarza.) i sam wyraz półżywy (Półżywy wyszedł z wody.) zapisalibyśmy oczywiście łącznie, ale powstaje pytanie, jak napisać (łącznie, rozłącznie, czy z dywizem), jeśli będziemy pisali o jednej osobie, która w połowie czuła się – jak martwa, a w połowie – jak żywa.

Otóż przywołana powyżej zasada (dotycząca rozdzielnej pisowni cząstki pół) nie dotyczy tylko nazw narodowości (np. pół Czech, pół Niemiec), ale ma szerszy zakres, obejmuje nawet przymiotniki (Pół martwa, pół żywa wyszła z wody.) i dlatego warto zapamiętać, że:

cząstkę pół piszemy rozdzielnie, gdy występujące w zdaniu dwa wyrazy z cząstką pół służą określeniu jednego pojęcia, czyli nazwaniu jednego procesu, stanu, cechy, np.

  • pół spał, pół czuwał – to nie jest określenie dwóch różnych stanów (wynikających z tego, że ktoś pół nocy spał i pół nocy czuwał), ale jednego, polegającego na tym, że ktoś w połowie spał, a w połowie czuwał;
  • pół zabawa, pół nauka – to jest jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki.

Barbara Ellwart

[dkpdf-button]
Strona korzysta
z plików Cookies.
Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na ich używanie. Dowiedz się więcej