Które sformułowanie jest poprawne: śmialiście się czy śmieliście się? Skąd wziął się w języku polskim wyraz śmiech; co znaczył dawniej, a co dziś znaczy? Co to jest rozpuk?

Śmiali się czy śmieli się

Zalecane są formy czasownikowe: śmiali się, śmialiśmy się, śmialiście się (jako ogólnopolskie), ponieważ formy: śmieli się, śmieliśmy się, śmieliście się (pochodzące z gwar mazowieckich), chociaż w niektórych słownikach notowane są jako oboczne, to jednak w najnowszym „Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny” PWN z 2012 r. występują z kwalifikatorem reg., czyli uznane są za regionalizmy.

Etymologia i znaczenie leksemu śmiech

Słowo śmiech jest obecne w języku polskim od XV wieku. Wywodzi się od prasłowiańskiego rzeczownika směχъ (w znaczeniu ‘śmianie się’), utworzonego za pomocą przyrostka χъ od czasownika *smъjati sę ‘śmiać się’, ‘śmieję się’. W staropolszczyźnie śmiechem określano nie tylko czynność ‘śmiania się’ bądź ‘wyśmiewania’, ale także ‘zabawę’, ‘żart’ czy ‘figiel’.

Obecnie, zgodnie z definicją słownikową, śmiać się to:

1. „objawiać wesołość za pomocą swoistego skurczu mięśni twarzy i jednoczesnego wydawania charakterystycznego głosu”, np. Jan, gdy bawił się z dziećmi, śmiał się beztrosko, szczerze, serdecznie.

oraz

2. „wyśmiewać się, drwić z kogoś, z czegoś; lekceważyć kogoś, coś”, np. Umiał śmiać się z największego bólu. Często śmiał się z dziwactw siostry.

We współczesnej polszczyźnie leksem^*) „śmiech” występuje także w wielu związkach frazeologicznych, np.:

• Czyjeś oczy się śmieją, ktoś ma śmiejące się oczy  – ‘czyjeś oczy mają wesoły wyraz’;
• Oczy się komuś do kogoś lub do czegoś śmieją – ‘ktoś spojrzeniem wyraża swoją sympatię do kogoś; ktoś patrzy na coś pożądliwie, ma na coś ochotę’;
• Śmiać się do rozpuku, od ucha do ucha, w głos, z całego serca, z całej duszy – ‘bardzo się śmiać, śmiać się serdecznie, głośno’;
• Śmiać się przez łzy – ‘śmiać się, udawać wesołego, będąc w rzeczywistości smutnym’

oraz

• Śmiać się z kogoś, z czegoś w kułak – ‘nic sobie z kogoś, z czegoś nie robić, lekceważyć kogoś, coś; nie zdradzać się z tym, że się z kogoś, z czegoś śmieje, wyśmiewa’;
• Śmiać się komuś w nos, śmiać się komuś w oczy, w żywe oczy – ‘nic sobie z kogoś, z czegoś nie robić, otwarcie się wyśmiewać’.

Tajemniczy rozpuk

Dawniej słowo rozpuk oznaczało ‘rozpęknięcie się’; dziś występuje tylko w związkach frazeologicznych „śmiać się do rozpuku” albo „zaśmiewać się do rozpuku” – co oznacza: ‘bardzo się śmiać, zanosić się śmiechem’.

***

Jak widać, lubimy słowo śmiech; świadczy o tym także ilość popularnych przysłów i potocznych powiedzonek, (np. Śmiać się jak głupi do sera – ‘śmiać się bez powodu, bezmyślnie’, albo Ten się śmieje, kto się śmieje ostatni) oraz częste występowanie tego leksemu w literaturze pięknej.

***

Jest wiosna, piękna pora roku, nastrajająca optymizmem; przed nami lato, czas urlopów, a zatem życzę naszym Czytelnikom wielu okazji do radości i do szczerego śmiechu.

Barbara Ellwart