Masło maślane

Oto przykłady wypowiedzi, zawierających niepoprawne sformułowania:

  1. Samochód cofał się do tyłu.
  2. Chłopiec wracał z powrotem do domu.
  3. Sytuacja poprawiała się na lepsze.
  4. Zebrani nadal kontynuowali nurtujący ich temat.
  5. Ty, tchórzliwy tchórzu, nie przychodź tu więcej.
  6. Zabił go na śmierć.
  7. Zaprojektowano tam wodny akwen.
  8. W tym sklepie mamy wyłącznie sprzedaż tylko za pieniądze.
  9. Ten zespół podziwiano za wzajemne współdziałanie.
  10. W lesie zapanował ciemny mrok.

Dlaczego powyższe zdania są niepoprawne?

Przyjrzyjmy się kolejno następującym wyrażeniom i zwrotom, wyjaśniając znaczenie przynajmniej jednego członu (w nawiasie kwadratowym), i porównajmy to „wyjaśnienie” ze znaczeniem drugiego członu.

1. cofał się ­[czyli: usuwał się do tyłu] do tyłu

2. wracał [przybywał z powrotem] z powrotem

3. poprawiała się [ulepszyła się] na lepsze

4. nadal kontynuowali [wykonywali w dalszym ciągu]

5. tchórzliwy [zachowujący się jak tchórz] tchórzu

  6. Zabił [uśmiercił] na śmierć

7. wodny akwen [obszar wodny]

8. wyłącznie [tylko] sprzedaż [odstąpienie komuś czegoś za pieniądze] tylko za pieniądze

9. wzajemne [obopólne] współdziałanie [działanie wspólne]

10. ciemny mrok [szarość, zmierzch, a mroczny to: niedostatecznie oświetlony, ciemny]

Jak widzimy, podane przykłady zawierają połączenia wielowyrazowe składające się ze słów to samo lub prawie to samo znaczących. Wyrazy określające nie wzbogacają treści wyrazów określanych.

Potocznie o takich wypowiedziach mówimy – masło maślane, a o definicjach, w których określa się coś przez to samo – błędne koło.

Językoznawcy nazywają takie wyrażenie lub zwrot, którego składniki powtarzają tę samą treść – pleonazmem [od greckiego: pleonasmos = nadmiar], a wypowiedź składającą się z wyrazów jednoznacznych lub bliskoznacznych, w której wyraz określający nie wzbogaca treści wyrazu określanego, lecz niepotrzebnie ją powtarza – tautologią [od gr. tauto = to samo + logos = słowo].

To zjawisko językowe obserwowano już od dawna, o czym świadczy między innymi łacińskie powiedzenie: „idem per idem”, które znaczy: „to samo przez to samo”.

Niepożądane pleonazmy i tautologie najczęściej wynikają z nieuświadamiania sobie przez mówiących znaczenia używanych słów; przynajmniej w trakcie mówienia, ale zdarza się, że w tekstach literackich pleonazmy i tautologie bywają świadomie używane do spotęgowania wyrazistości wypowiedzi lub do wywołania efektu humorystycznego. Stosowanie zestawień tautologicznych w celach ekspresywnych w stylistyce nazywane jest figurą etymologiczną. Taka figura wzmacnia efekt wypowiedzi, np.: „Wisła ci śpiewkę śpiewa śpiewną, przez polską płynąc ziemię” (S. Wyspiański).

Przy okazji przypominam:

WYRAŻENIE to połączenie wielowyrazowe, w którym członami podstawowymi są wyrazy odmieniające się przez przypadki (imiona), czyli: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, imiesłowy przymiotnikowe. Wyróżniamy wyrażenia o postaci grupy imiennej, np.: biały kruk, słomiana wdowa lub wyrażenia przyimkowe, np.: w gorącej wodzie kąpany, albo wyrażenia porównawcze, np.: głupi jak but.

ZWROT to połączenie wielowyrazowe o postaci grupy czasownikowej (członem podstawowym jest czasownik), np.: śpi jak suseł, dolewa oliwy do ognia, zbija bąki.

Barbara Ellwart

[dkpdf-button]
Strona korzysta
z plików Cookies.
Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na ich używanie. Dowiedz się więcej