Eksdyrektor czy eks-dyrektor
Dlaczego w niektórych wyrazach po przedrostku występuje łącznik, np.: super-Polak, pseudo-Amerykanin, a w niektórych – nie ma łącznika, np.: superarbiter, pseudoartysta, arcyksiążęcy? Dlaczego niektóre słowniki zalecają zapis: eks-minister, a inne – eksminister? Jakie są zasady pisania przedrostków z wyrazami w języku polskim?
Przedrostki*)
Pisownia przedrostków, np.: anty-, eks-, około-, post- budzi wątpliwości, ponieważ z niektórymi wyrazami pisze się je bez łącznika, a z innymi – z łącznikiem. Najwięcej kłopotu sprawiają przedrostki pochodzenia obcego, np. przedrostek eks- (znaczący ‘były, dawny’), jeszcze do 1997 r. był pisany oddzielnie (z łącznikiem), zaś od 1997 r. występuje już bez łącznika, np.: ekswojskowy, eksdyrektor, eksmąż.
A zatem w słownikach wydanych przed 1997 r. występowały formy z łącznikiem, np. w „Słowniku języka polskiego” PWN z 1978 r. czytamy: „eks-wojskowy, eks-dyrektor, eks-mąż”, a w najnowszych słownikach – podawane są formy bez łącznika: np.: eksdyrektor. Do niedawna zdarzało się, że słowniki dopuszczały dwie formy: z łącznikiem (eks-prezes) i bez łącznika (eksprezes). Obecnie obowiązują dwie zasady łączenia przedrostków z wyrazami, które omawiam poniżej.
Przedrostki pisane bez łącznika
W języku polskim wszystkie przedrostki (rodzime i obce) z wyrazami pospolitymi*) pisze się łącznie, np.:
a- aspołeczny, anormalny, apolityczny;
anty- antyfeminista, antynikotynowy;
arcy- arcybiskupstwo, arcybanalny;
bez- bezpłatnie, bezsenność, bezpretensjonalny;
eks- eksprzewodniczący, eksmąż;
ekstra- ekstraklasa, ekstranowoczesny;
hiper- hiperinflacja, hiperpoprawność;
kontr- kontrtytuł, kontrreformacyjny, kontrargument;
między- międzyzwiązkowy, międzyludzki;
mini– miniparasol, minirecenzja;
około- okołobudżetowy, okołoziemski;
poza- pozagrobowy, pozamałżeński;
przeciw- przeciwdziałać, przeciwzawałowy;
przed- przedhistoryczny, przedmałżeński;
pseudo- pseudoartysta, pseudofilozoficzny;
super- superarbiter, superforteca;
śród- śródlądowy, śródtytuł;
ultra- ultrafiolet, ultrakrótki;
wice- wiceprzewodnicząca, wicekonsul;
wokoło- wokołoziemski, wokołoksiężycowy.
Uwaga:
Należy odróżniać przedrostki od części mowy, np.:
1. przedrostek „około-” (‘wokół czegoś, w pobliżu czegoś, dotyczący czegoś’), który jest pisany z drugim członem wyrazu zawsze łącznie, np. „Interesowały ich temperatury okołorównikowe.”, od partykuły około (‘mniej więcej, w przybliżeniu’) – pisanej z następującym po niej przymiotnikiem lub przysłówkiem rozdzielnie, np.: „Przewidywano około godzinny postój.”, „Będzie około dwuipółgodzinny wykład.”, „Ceny paliwa wzrosły około trzykrotnie.”.
2. przedrostek „poza-”,występujący m.in. w zdaniach: „To była praca pozabiurowa.”, „Korzystał ze źródeł pozabiblijnych”, od przyimka: „poza” („Jan poza mną nie miał żadnych krewnych.”, „Jan lubił przebywać poza domem.”).
Łącznik po przedrostku
Jeżeli przedrostki typu: pseudo-, eks-, ultra-, arcy-, super-, post- łączą się z nazwami własnymi: nazwiskami, nazwami członków narodów, nazwami państw itp., czyli z wyrazami pisanymi wielką literą, wówczas po tych przedrostkach stosuje się łącznik, np.: post-Jugosławia, pseudo-Niemiec, arcy-Amerykanin, super-Europejczyk, eks-Azjata.
Barbara Ellwart
*) Przedrostek to cząstka wyrazu znajdująca się przed jego rdzeniem, np. „do-” w wyrazie „dochodzić”.