Starogard Gdański
Starogard Gdański – miasto powiatowe w województwie pomorskim – jest jedną z najstarszych miejscowości Polski północnej, która powstała prawdopodobnie na terenie osady neolitycznej istniejącej 4 tysiące lat p.n.e. Etymologia nazwy miasta jest wyjątkowo przejrzysta, bo dzisiejszy Starogard to po prostu dawny Stary Gród.
Dlaczego Stary Gród
Na terenie obecnego Starogardu Gdańskiego, położonego nad rzeką Wierzycą, w dawnych wiekach budowano grody obronne i osady otwarte. Książę pomorski Grzymisław w 1198 roku zapisał lewobrzeżną twierdzę drewniano-kamienną joannitom, natomiast prawobrzeżną część w 1305 roku kupili Krzyżacy od Piotra Święcy. Krzyżacy zbudowali miasto twierdzę o charakterze obronnym i nadali mu w 1348 roku prawa miejskie. Co ciekawe, w czasach Rzeczypospolitej Szlacheckiej miasto, które w 1466 r. wróciło pod panowanie królów polskich, stało się ważnym ośrodkiem życia politycznego Pomorza. Tu odbywały się sądy grodzkie i ziemskie oraz zjazdy sejmikowe.
Najstarsze zapisy
Pierwszy znany zapis nazwy miasta – Starigrod – znajduje się w dokumencie księcia pomorskiego Grzymisława z 11 listopada 1198 r. (chociaż prof. Bogusław Kreja z Uniwersytetu Gdańskiego podaje jeszcze wcześniejszą datę – 1186 r.), w 1269 r. odnotowano nową wersję nazwy miasta: Stargarde, zaś w 1276 r. w jednym z dokumentów zanotowano Staregarde. W 1566 r. po raz pierwszy pojawiła się forma Starogard.
Starogard Gdański
Współczesna nazwa Starogard Gdański funkcjonuje od połowy XX wieku. W 1950 roku do rzeczownika Starogard dodano przydawkę Gdański, w celu odróżnienia stolicy Kociewia od innych miejscowości mających taką samą lub podobną nazwę; choćby od zachodniopomorskiego Stargardu Szczecińskiego.
Historia nazwy Starogard
Nazwa Starogard składa się z dwóch członów: przymiotnika stary i rzeczownika gród.
Jak pisze profesor Kreja, „pierwotnie było to zapewne zestawienie Stary Gród”, w którym oba człony się odmieniały (np. w Starym Grodzie), a później prawdopodobnie powstał zrost z pierwszym członem nieruchomym Starygród (w Starygrodzie). Ponieważ akcent padał na pierwszą sylabę, doszło do zredukowania samogłoski „-y-” i w XIII wieku pojawił się zapis Stargrod. Dopiero w XVI w. pojawiła się forma z „-o-”
„Starogard.
Jak łatwo dostrzec, istotna zmiana zaszła także w drugim członie nazwy; z „-gród” na „-gard”. Do pierwszej połowy XIII w. była pierwsza postać: Stargrod, z grupą „-ro-”, a w drugiej połowie tego stulecia pojawiła się forma Stargarde, z grupą „-ar-” charakterystyczną dla Pomorza. Potwierdzają to liczne przykłady nazw miejscowości, choćby: Karwia, Garczyn, Białogard, Stargard (do niedawna Stargard Szczeciński).
Dla dociekliwych
Na temat oboczności: „-ro-”//„-ar-” napisano wiele prac naukowych. Istnie także interesująca opinia na temat występowania oboczności „-gród//-gard”, dotycząca tylko Starogardu położonego niedaleko Gdańska. Zawarta jest ona w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” wydawanym w latach 1880-1902 w Warszawie – stanowiącym cenne źródło wiadomości geograficznych, historycznych, gospodarczych, demograficznych i biograficznych. Czytamy tam m.in.: „Starogard (…) zalicza się do najstarszych osad na Pomorzu. Odnosi się to jednakowoż tylko do starego miasta – castrum Starigrod; trzeba bowiem rozróżniać książęcy Stary gród na lewej stronie Wierzycy od krzyżackiego Stargard na prawej stronie. Pierwszego należy szukać, gdzie dziś jest dworzec kolei żelaznej”.
Barbara Ellwart