Dlaczego wiele słów brzmiących identycznie raz piszemy z wielkiej litery, a raz z małej, na przykład: Nestor – nestor, Ksantypa – ksantypa, Ford – ford?

We współczesnej polszczyźnie jest wiele nazw własnych, m.in. osobowych, miejscowych czy firmowych, w których zaszły przesunięcia znaczeniowe pozwalające używać je jako rzeczowniki pospolite. Pierwowzorem tych nazw pospolitych są np. imiona postaci biblijnych, mitologicznych, nazwiska wynalazców i twórców.

Nazwy pospolite od nazw osobowych

Ze starożytności, z mitologii

Rzeczownik pospolity nestor oznaczający sędziwego mędrca pochodzi od nazwy osobowej najstarszego z mitologicznych wodzów greckich biorących udział w wojnie trojańskiej – Nestora. Innym rzeczownikiem pospolitym, który powstał od nazwy własnej, jest herkules. Jestem przekonana, że nieraz słyszeliśmy zachwyt: „Ależ to jest herkules!” i nie myśleliśmy wtedy o synu Zeusa – Herkulesie z mitologii greckiej, ale o kimś z naszego otoczenia, kto odznacza się atletyczną budową i ogromną siłą. Z kolei pierwowzorem kłótliwej ksantypy jest Ksantypa– żona Sokratesa ze starożytnych Aten.

Z „Biblii”

Nędzarz o odrażającym wyglądzie, którego nazywamy łazarzem, ma nazwę wywodzącą się od postaci biblijnej – Łazarza. Nazwy znane z „Biblii”: Hiob, Judasz, Goliat także funkcjonują w znaczeniu potocznym. Hiob stał się symbolem osób znoszących z godnością i pokorą tragiczne doświadczenia losowe; mówimy, np.: „Współczuję temu hiobowi”. O zdrajcy możemy powiedzieć: „Z tym judaszemnie chcę mieć nic wspólnego”, a o siłaczu: „Tego goliata zatrudnię u nas”.

Z literatury

Bohaterowie literaccy również stają się symbolami pewnych postaw, cech. Don Juan(bohater dramatu Moliera) i Lovelace (bohater powieści Richardsona) stali się symbolami uwodzicieli i dlatego na współczesnych „podrywaczy” mówi się żartobliwie, z ironią lub pogardą donżuan lub lowelas.

Od nazwisk wynalazców, konstruktorów, właścicieli fabryk

Nazwy broni typu: browning, kałasznikow, kolt, mauzer wywodzą się od nazwisk Browning, Kałasznikow, Colt i Mauser, zaś marki samochodów ford, peugeot, renault pochodzą od nazwisk właścicieli koncernów Ford, Peugeot, Renault. Eleganckie pióra, długopisy, np. parker, waterman, zostały nazwane od nazw firm i nazwisk: Parker, Waterman.

Uwaga!

Proces przekształcania nazwy własnej w nazwę pospolitą polega na zmianie pisowni, czyli na wymianie wielkiej litery na małą oraz czasami na uproszczeniu tej nazwy (polonizacji). Jednak zdarza się, że wielkie litery są zachowywane. Dotyczy to dzieł literackich, muzycznych i malarskich.

Nazwy dzieł od nazwisk ich twórców

Gdy ktoś recytuje wiersze Słowackiego, piszemy: „recytuje Słowackiego” i wtedy chociaż mamy na myśli wiersze, stosujemy wielką literę, gdy gra utwory Pendereckiego, piszemy: „gra Pendereckiego”, a gdy ogląda obrazy Wyspiańskiego, piszemy: „ogląda Wyspiańskiego”.

Jakie końcówki

Omawiane nazwy pospolite mogą przysparzać kłopotów dotyczących odmiany, zwłaszcza formy biernika w liczbie pojedynczej i mianownika w liczbie mnogiej.*) Oto przykłady ukazujące poprawne formy omawianych nazw pospolitych w liczbie pojedynczej: „Muszę kupić ojcu parkera”, „Jan wyprowadził nowego forda z garażu.”, „Wszyscy znają naszego herkulesa.”, „Pierwszy raz widzę tego judasza.” oraz poprawne formy w liczbie mnogiej: „Nasi herkulesi i donżuani przybyli.” – tu końcówki męskoosobowe są poprawnie zastosowane, ale gdy zależy nam na ujemnym nacechowaniu ekspresywnym można również wybrać końcówki niemęskoosobowe: „Nasze herkulesy i donżuany przybyły.”.

Barbara Ellwart

*) por. „Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN”