Czym różnią się te słowa i jakie jest ich pochodzenie? Dlaczego dziewczęta wywołują „gramatyczny” zawrót głowy?

Współczesne znaczenie słów

Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego PWN:

* dziewczynka to‘dziecko płci żeńskiej’, ‘córka’, a potocznie ‘żartobliwe, z odcieniem poufałości mówienie o młodej kobiecie’, natomiast jako eufemizm oznacza ‘prostytutkę’.  

* dziewczyna to ‘młoda kobieta, zwłaszcza niezamężna’, ‘czyjaś sympatia lub narzeczona’ i potocznie ‘pomoc domowa’.

* dziewczę – ‘dorastająca panna’.

W Słowniku znajduje się także pojęcie „cud-dziewczyna” – oznaczające ‘niezwykle piękną młodą kobietę’.

Etymologia „dziewczyny”

Rzeczowniki dziewczyna i dziewczę to zdrobnienia od wyrazu dziewka, który pochodzi z języka prasłowiańskiego.

Najpierw był prasłowiański czasownik *dojiti , który znaczył ‘karmić piersią, ssać’ (proszę porównać go z czasownikiem „doić”), od tego czasownika został utworzony przymiotnik *děvъ – ‘dziewiczy, niewinny’, a od tego przymiotnika powstał wyraz *děva – znaczący ‘ssąca pierś’ i wskazujący niemowlę płci żeńskiej ‘dziewicę, dziewczynę’. Od *děva pochodziło prasłowiańskie słowo *děvъka.

Wyrazy dziewa i dziewka występowały w dawnym języku polskim. Od słowa dziewa powstało  zdrobnienie dziewkaoznaczające na samym początku ‘córkę’, z czasem ‘pannę, kobietę niezamężną’, aż wreszcie ‘służącą’. Pod wpływem gwarowej wymowy [dziwka] – zamiast [dziewka] – wyraz ten oznaczał także ‘służącą, czyli kobietę do różnych posług’, a później ‘kobietę źle się prowadzącą’.

Co ciekawe, od wyrazu dziewa istnieje też inne zdrobnienie, z przyrostkiem „-ica”, czyli dziewica. Dziewica była to początkowo ‘młoda dziewka’, a później ten rzeczownik zaczął oznaczać ‘kobietę niezamężną’ oraz ‘kobietę niewinną, nieskalaną’. Ostatecznie wyraz dziewka wyszedł z użycia i zastąpiony został przez słowo dziewczę.

Około XVII wieku w języku polskim pojawił się rzeczownik dziewczyna. Powstał on przez dodanie do rdzenia „dziewcz-” przyrostka „-yna”.

Kłopotliwy rzeczownik „dziewczę”

Wiele osób pyta, czy trzeba mówić „każde z dziewcząt”, czy „każda z dziewcząt” lub „jedno z dziewcząt” czy „jedna z dziewcząt”.

Rzeczownik dziewczę ma rodzaj nijaki (chociaż odnosi się do ‘młodej kobiety’) i mówimy „to dziewczę” jak „to niemowlę”. Zasadniczo powinniśmy mówić każde z dziewcząt i jedno z dziewcząt, czyli nadawać zaimkowi („każdy”) oraz liczebnikowi („jeden”) rodzaj gramatyczny (nijaki) zgodny z rodzajem gramatycznym rzeczownika. Taka zgodność gramatyczna występuje w wyrażeniu „każdy z tych podlotków” (nie mówimy „każda z tych podlotków”).

Jednak z wyrazem „dziewczę” nie jest to takie proste, bo gdy przejrzymy Narodowy Korpus Języka Polskiego, widzimy, że użytkownicy polszczyzny mówią: „każda z dziewcząt”, natomiast sformułowanie każde z dziewcząt nie występuje w NKJP ani razu. Podobna sytuacja jest z połączeniem wyrazowym „jedno z dziewcząt” – takich form w korpusie nie ma, a zanotowano kilkadziesiąt przykładów „jedna z dziewcząt”. W tym wypadku uzus społeczny powoduje, że używane formy, np. „jedna z dziewcząt”, w słownikach poprawnej polszczyzny stopniowo wypierają zgodność gramatyczną rzeczownika z liczebnikiem i czytamy, że poprawna jest już forma „jedna z dziewcząt”, zaś sformułowanie „jedno z dziewcząt” uznane jest za przestarzałe.

Moim zdaniem

Śmiem twierdzić, że w najbliższym czasie niezgodność gramatyczna zwycięży i obejmie także połączenie rzeczownika „dziewczę” z zaimkiem „każda”. Poczekajmy na nowe wydania słowników i obserwujmy, czy pojawi się zgoda na „każda z dziewcząt”.

Barbara Ellwart