I Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” w gdańskiej hali Olivia odbył się w dwóch turach od 5 do 10 września oraz od 26 września do 7 października 1981 r. Był prawdziwą i niełatwą lekcją demokracji. Obserwatorzy i uczestnicy Zjazdu mogli nawet odnieść wrażenie, że do hali Olivia od czasu do czasu zakrada się chaos, a nadmiar demokracji szkodzi. Nic bardziej mylnego. Zjazd miał formę wiecu, czy może raczej swoistej konfederacji.

Nie obyło się bez tarć. Toczył się, wyciszany dla pokazania jedności, spór ideowy wśród delegatów. Szczególnie wyraźny przy próbie zajęcia  stanowiska wobec KSS KOR oraz – co naturalne – przy wyborach związkowego lidera. Podstawowa linia konfliktu przebiegała między zwolennikami Lecha Wałęsy, nastawionymi ugodowo wobec władz, oraz grupą Andrzeja Gwiazdy, która domagała się bardziej radykalnej postawy i aktywniejszej działalności Związku.

Do historii przeszło ciągle zbyt mało doceniane, a nader doniosłe w swej wymowie Przesłanie do Ludzi Pracy Europy Środkowej i Wschodniej. W pamięci pozostał plakat I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” z rocznym chłopczykiem dziarsko kroczącym przez trawnik. 

Demokracja i wolne wybory

W systemie realnego socjalizmu panującym w PRL demokracja była fasadowa i iluzoryczna. Konstytucja PRL pełna była frazesów o demokracji socjalistycznej (przymiotnik „socjalistyczna” w tym przypadku kasował rzeczownik „demokracja”), wolnościach obywatelskich, wolnych wyborach itd. W rzeczywistości były to puste zapisy, a głos decydujący mieli sekretarze – od gminnych po Komitet Centralny PZPR.

fot. polskiemiesiace.ipn.gov.pl

 Zjazd obradował w dwóch turach: 5–10 września i 26 września –7 października 1981 r. Podstawowym zadaniem 896 delegatów reprezentujących ok. 10 mln członków Związku było wybranie władz krajowych i opracowanie programu. Na I KZD wybrano przewodniczącego Związku Lecha Wałęsę, który w I turze otrzymał 55 proc. głosów. Jego kontrkandydatami byli Andrzej Gwiazda, Marian Jurczyk i Jan Rulewski.
I KZD przyjął 70 dokumentów dot. takich kwestii, jak: sytuacja w środkach masowego przekazu, wybory do rad narodowych, spółdzielczość, sądownictwo, sprawy niepełnosprawnych, ceny i działania antykryzysowe, polityka wydawnicza Związku oraz rządowy projekt ustawy o związkach zawodowych.

Część IV Uchwały programowej „Samorządna Rzeczpospolita” przewidywała stworzenie Polski opartej na poszanowaniu praw jednostki, pluralizmie i demokratycznych regułach życia społecznego oraz ograniczenie dyspozycyjności struktur państwowych wobec rządzącej krajem partii.

– Jako najstarszy generał II Rzeczpospolitej żyjący wiernie nad Wisłą, wzywam was, drodzy przyjaciele, w imię miłości, a nie nienawiści: uczcie się żyć pospołu z myślą o Polsce i tylko o Polsce – apelował gość zjazdu gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz.

Do „zabezpieczenia” zjazdu (operacja MSW krypt. „Sejmik”) zaangażowano w MSW: Departament I – zajął się rozpoznaniem gości zagranicznych, Departament II – przedstawicielami placówek dyplomatycznych, Departament III – zabezpieczeniem operacyjnym zjazdu, Departament IV – oddziaływaniem na „S” doradców ze środowisk katolickich, Departament Techniki zajął się zabezpieczeniem hali „Olivia”, hoteli dla delegatów i gości. Były podsłuchy, kamery.

Szczególnym echem odbiło się „Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej”, w którym działacze „S” przekazali robotnikom z państw bloku sowieckiego pozdrowienia i wyrazy poparcia z wiarą, że niedługo wszyscy będą mogli się spotkać celem wymiany związkowych doświadczeń.

W Związku Sowieckim organizowano „spontaniczne” wiece, na których potępiano „Posłanie”, a Leonid Breżniew na posiedzeniu Biura Politycznego KC KPZR 10 września 1981 r. powiedział: „Wczoraj zapoznałem się z Posłaniem do narodów Europy Wschodniej. To niebezpieczny i prowokacyjny dokument. Jego autorzy chcieliby posiać zamęt w krajach socjalistycznych”. Sowiecka „Prawda” w komentarzu nazwała I Zjazd „antysocjalistyczną i antyradziecką orgią”.

Pomysłodawcą „Posłania do ludzi pracy Europy Wschodniej” był Henryk Siciński, delegat z Ostrowa Wlkp. Treść dokumentu

Delegaci zebrani w Gdańsku na pierwszym Zjeździe Delegatów Niezależnego, Samorządnego, Związku Zawodowego „Solidarność” przesyłają robotnikom Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Rumunii, Węgier i wszystkich narodów Związku Radzieckiego – pozdrowienia i wyrazy poparcia. Jako pierwszy niezależny związek zawodowy w naszej powojennej historii głęboko czujemy wspólnotę naszych losów zapewniamy, że wbrew kłamstwom szerzonym w waszych krajach jesteśmy autentyczną 10-milionową organizacją pracowników, powstałą w wyniku robotniczych strajków. Naszym celem jest walka o poprawę bytu wszystkich ludzi pracy. Popieramy tych z was, którzy zdecydowali się wejść na trudną drogę walki o wolny ruch związkowy. Wierzymy, ze już niedługo wasi i nasi przedstawiciele będą mogli spotkać się w celu wymiany związkowych doświadczeń.

Tekst został przyjęty 8 września 1981.

Deklaracja Programowa I KZD NSZZ „Solidarność” zawierała m.in. stwierdzenia:

U początku naszego Związku były po prostu potrzeby zwykłych ludzi naszego kraju, ich cierpienia i zawody, nadzieje i tęsknoty. Związek nasz wyrósł z buntu społeczeństwa polskiego doświadczonego w ciągu przeszło trzech dziesięcioleci łamaniem praw ludzkich i obywatelskich; z buntu przeciwko dyskryminacji światopoglądowej i wyzyskowi ekonomicznemu. Był protestem przeciwko istniejącemu systemowi sprawowania władzy.

Chodziło nam wszystkim nie tylko o warunki bytowania, chociaż żyło się źle, pracowało się ciężko i jakże często bezowocnie. Historia nauczyła nas, że nie ma chleba bez wolności. Chodziło nam również o sprawiedliwość, o demokrację, o prawdę, o praworządność, o ludzką godność, o swobodę przekonań, o naprawę Rzeczypospolitej, nie zaś tylko o chleb, masło i kiełbasę. Wszystkie wartości elementarne nazbyt były sponiewierane, by można było uwierzyć, że bez ich odrodzenia cokolwiek zmieni się na lepsze. Protest ekonomiczny musiał być zarazem protestem moralnym.