Coraz mniej zakładów pracy chronionej

W Polsce zatrudnionych jest 447 tys. osób niepełnosprawnych, co stanowi 3,2 procent wszystkich zatrudnionych. Mimo że liczba osób niepełnosprawnych pracujących wciąż rośnie, to jednak nadal jest mała w porównaniu ze średnią unijną.

W polskim prawodawstwie istnieje wiele uregulowań dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych, również zachęt dla pracodawców, a także przywilejów dla samych pracowników z orzeczeniem o niepełnosprawnościach. Nad przestrzeganiem tych przepisów czuwa Państwowa Inspekcja Pracy. I właśnie tej tematyce poświęcone było wystąpienie Pawła Grabowskiego, zastępcy okręgowego inspektora pracy w Gdańsku.

Praca i obowiązki dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych zostały zawarte w ustawie z 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Jest to szczególna ustawa, która daje osobom niepełnosprawnym dodatkowe uprawnienia, korzystniejsze niż przepisy kodeksu pracy. Są to przede wszystkim szczególne unormowania dotyczące czasu pracy, ale też uprawnień do dodatkowego urlopu wypoczynkowego czy też zwolnień od pracy i przerw w pracy, ale pełnopłatnych. I tak przykładowo osoby niepełnosprawne, które zostały zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, nie mogą pracować dłużej niż 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo. Mało tego, te 7 godzin i 35 w tygodniu tak naprawdę nie powinno powodować obniżenia ich wynagrodzenia, czyli czas się skraca, a wynagrodzenie pozostaje bez zmian. Osoby niepełnosprawne nie powinny być zatrudniane w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych.

Paweł Grabowski mówił także o malejącej liczbie zakładów pracy chronionej.

– Raz na trzy lata inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy odwiedzają zakłady pracy chronionej. W roku 2000 zakładów pracy chronionej było w Polsce 3,4 tysiąca. W zeszłym roku było ich tylko 664, z czego w województwie pomorskim 57. Proszę zobaczyć, jaki nastąpił spadek w ciągu 23 lat. Te zakłady przestają być modne u pracodawców. Dlaczego? Na pewno z tego powodu, że poodcinano pewne profity związane z ich prowadzeniem. Część pracodawców stwierdziła, że im się to po prostu nie opłaca. Co w takim razie powinno nastąpić? Przejście z zakładów pracy chronionej do otwartego rynku. I o to powinniśmy zadbać, żeby otwarty rynek wchłaniał te osoby, żeby więcej, niż te 3,2 procent osób niepełnosprawnych było zatrudnionych – wskazywał zastępca okręgowego inspektora pracy w Gdańsku.

Ergonomia w środowisku pracy osoby niepełnosprawnej

Ograniczenia w miejscu pracy spowodowane niepełnosprawnością wymagają dostosowania stanowisk pracy. I tutaj pomocna okazuje się ergonomia, czyli interdyscyplinarna dziedzina naukowa zajmująca się projektowaniem środowiska pracy oraz produktów tak, aby były one dostosowane do indywidualnych potrzeb i możliwości użytkowników.

Celem ergonomii jest maksymalizacja efektywności, wydajności oraz komfortu pracy, a także minimalizacja ryzyka urazów i chorób zawodowych poprzez optymalizację interakcji między ludźmi, technologią i środowiskiem pracy.

Rozwiązania ergonomiczne pomagające dostosować środowisko pracy dla osób z niepełnosprawnościami – to był temat wystąpienia dr. inż. Krzysztofa Redlarskiego z Politechniki Gdańskiej. Wśród nowoczesnych rozwiązań ekspert wymienił między innymi technologie informatyczne, wśród nich jest na przykład aplikacja przypominająca pracownikowi o konieczności wykonywania określonych ćwiczeń w zależności od posiadanych dysfunkcji. Inny przykład to dostosowanie mebli biurowych, ergonomiczne biurko czy krzesło, a także miejsce pracy umożliwiające pracę w pozycji stojącej. Są także urządzenia umożliwiające komunikację bez użycia rąk, komunikaty wydawane są głosowo. Kolejne elementy wspomagające pracę to urządzenia monitorujące parametry medyczne, których analiza pozwala na poprawę warunków pracy. Są specjalne okulary, które pozwalają osobom niedowidzącym na pewnego rodzaju komunikację. Również współczesne protezy i ortezy umożliwiają w miarę naturalne funkcjonowanie osób z dysfunkcjami. Kolejny element wspierający osoby z niepełnosprawnościami to systemy automatyzacji, które pozwalają w sposób zdalny na otwieranie i zamykanie drzwi biura.

Nie ma niepełnosprawnych, są tylko ludzie o innych potrzebach

To motto wystąpienia lek. med. Doroty Całus-Kani, kierownika Działu Orzecznictwa i Chorób Zawodowych Wojewódzkiego Ośrodka Medycyny Pracy. Mówiąc o orzekaniu o niepełnosprawności, pani doktor podkreślała jedną rzecz: – Nas, lekarzy służby medycyny pracy, absolutnie nie interesuje, czy ktoś jest rencistą, czy ktoś ma orzeczony stopień niepełnosprawności. My analizujemy zdolności do wykonywania pracy na danym stanowisku w warunkach, które stworzył pracodawca. Nas interesuje schorzenie i stan jego zaawansowania. My traktujemy pacjentów tak samo. Lekarz służby medycyny pracy nie dopuszcza pracownika do pracy, tylko wydaje orzeczenie lekarskie o tym, że zgodnie ze skierowaniem, jakie otrzymał od pracodawcy, może ta osoba być zatrudniona na danym stanowisku. I tylko tyle – zaznaczyła.

Zdaniem doktor Doroty Całus-Kani zamiast tworzenia zakładów pracy chronionej lepsze jest zatrudnianie pracowników niepełnosprawnych w zwykłych zakładach pracy. – Ważne są stanowiska pracy chronionej, czyli dostosowane do indywidualnych potrzeb osoby z niepełnosprawnością. To jest tylko kwestia doboru odpowiednich mebli biurowych czy innego wyposażenia. Dlaczego ci ludzie mają być szufladkowani? Wcale to nie jest potrzebne – mówiła Dorota Całus Kania.

Rehabilitacja to przywrócenie zdolności do pracy

Psychospołeczne aspekty związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych to temat wystąpienia dr. hab. Arkadiusza Mańskiego, prof. UG, Gdański Uniwersytet Medyczny, Zakład Badań nad Jakością Życia.

Polska Szkoła Rehabilitacji była jedną z najlepszych szkół na świecie, niestety zaprzepaściliśmy ten dorobek.

Zdaniem profesora „rehabilitacja jest procesem, który ma przywrócić człowiekowi zdolność do pracy”. Istotne jest, aby wysiłek rehabilitacyjny, nawet małego dziecka, powiązać z dążeniem do niezależności w wieku dorosłym. – Jeżeli mamy małe dziecko, które przychodzi na rehabilitację, to w głowie rehabilitanta powinna być taka myśl: zrób wszystko, żeby ten mały człowiek, będąc dorosłym był w pewnym stopniu niezależny. To myślenie jest teraz raczej w zaniku – mówił ekspert.

Ważne było także spostrzeżenie, że samo zmniejszenie zależności od innych powoduje spadek, nawet czterokrotny, ryzyka powstania poważnych zaburzeń emocjonalnych u osób niepełnosprawnych.

Remedium na brak pracowników

W debacie na temat pracy niepełnosprawnych nie mogło zabraknąć głosu pracodawców. – To bardzo dobrze, że liczba zakładów pracy chronionej spada, bo ci ludzie powinni pracować w normalnych zakładach pracy, jak każdy inny pracownik. Jeżeli dokonujemy takiej segregacji, to niedługo będziemy tworzyć zakłady pracy dla matek z małymi dziećmi czy osób mających pod opieką seniorów – mówił podczas konferencji Piotr Ciborski z Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego w Gdańsku.

W UCK pracownicy niepełnosprawni stanowią 7,5 proc. załogi. Co więcej, funkcjonuje tam dodatkowe jednorazowe świadczenie z tytułu uzyskania orzeczenia o niepełnosprawności:

§ 18 Regulaminu Wynagradzania UCK: Pracownik po upływie 6 miesięcy zatrudnienia w UCK w ramach stosunku pracy, nabywa prawo do jednorazowego świadczenia z tytułu pierwszorazowego przedstawienia orzeczenia o uzyskaniu stopnia niepełnosprawności, w wysokości 3000 zł.

Zdaniem Piotra Ciborskiego „najlepszym regulatorem wciągania osób niepełnosprawnych do aktywności zawodowej jest gospodarka i rynek pracy”.

– Jeżeli nie ma bezrobocia, to my jako pracodawcy z czystego wyrachowania sięgamy do różnych zasobów. Próbujemy zachęcać ludzi, którzy są na rodzicielskim, wychowawczym czy osoby niepełnosprawne i ściągać je do pracy, bo po prostu brakuje pracowników – wskazywał Ciborski.

Głos pracowników

NSZZ „Solidarność” posiada swoje organizacje w zakładach pracy chronionej, które z kolei zrzeszone są w dwóch sekcjach: Osób Niepełnosprawnych i Osób Niewidomych. W Komisji Krajowej funkcjonuje także pełnomocnik ds. osób niepełnosprawnych. Obecnie jest to Krzysztof Rowiński, który podczas lutowej konferencji przedstawił przebieg procesu konsultacji publicznych, dotyczący wypracowywania rozwiązań dla osób niepełnosprawnych i rolę, jaką odgrywa w nim związek zawodowy „Solidarność”.

Konferencję zamknął p.o. okręgowy inspektor pracy w Gdańsku Mariusz Pokrzywinski, który podkreślił, że nadal zachodzi potrzeba edukacji pracodawców w kwestii warunków pracy osób niepełnosprawnych, jak również potrzeba ułatwienia osobom niepełnosprawnym pełnego uczestnictwa w życiu zawodowym i społecznym.

Małgorzata Kuźma

• Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) około 15 proc. światowej populacji, czyli ponad miliard osób, żyje z jakąś formą niepełnosprawności.
• Według Europejskiej Agencji Praw Podstawowych (FRA) również około 15 proc. populacji UE, czyli ponad 80 milionów osób, żyje z niepełnosprawnością.
• Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) odsetek osób niepełnosprawnych w Polsce wynosi około 12,6 proc. ogółu populacji, co daje około 4,7 miliona osób z niepełnosprawnościami.
• Według raportu Głównego Urzędu Statystycznego „Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w 2023 roku” odsetek osób niepełnosprawnych czynnych zawodowo w Polsce wynosił około 30 proc.
• Według danych Eurostatu w 2020 roku wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym (20–64 lata) w Unii Europejskiej wynosił średnio około 50,5 proc.
• W Polsce, podobnie jak w innych krajach, liczba osób z ograniczoną sprawnością wykazuje tendencję wzrostową.

Pojęcie niepełnosprawności

Trzy pojęcia niepełnosprawności według Światowej Organizacji Zdrowia:

• niesprawność (impariment): każda utrata sprawności lub nieprawidłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym
• niepełnosprawność (disability): każde ograniczenie lub niemożność, wynikające z niesprawności, prowadzenia aktywnego życia w sposobie lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka
• ograniczenia w zakresie pełnienia funkcji społecznych (handicap): ułomność określonej osoby, wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej, odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami.

Pojęcie osoby niepełnosprawnej w myśl Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy:

Osoba niepełnosprawna – osoba, której możliwości uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego są znacznie ograniczone w wyniku ubytku zdolności fizycznych i umysłowych, właściwie orzeczonych.