Ekspozycja Instytutu Pamięci Narodowej, poświęcona losom obywateli polskich uwięzionych w obozie specjalnym NKWD w Ostaszkowie i zgładzonych w zbrodni katyńskiej to 14 plansz na których przedstawiono tragiczną historię obozową, zakończoną śmiercią w Twerze.

Wiosną 1940 r. jeńców z obozu w Ostaszkowie, na terenie dawnego klasztoru, przewożono do Tweru (w latach 1931-90 noszącego nazwę od nazwiska bolszewickiego zbrodniarza – Kalinin). W podziemiach dawnego gimnazjum pojedynczo ich rozstrzeliwano. Zwłoki wywożono do lasu w Miednoje. Oprawcy zamordowali w ten sposób, metodycznie, strzałem w tył głowy, 6361 polskich policjantów i funkcjonariuszy Straży Więziennej oraz Straży Granicznej, żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, Żandarmerii Wojskowej i Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego oraz pracowników wymiaru sprawiedliwości II RP.

Jednym ze 125 katów z NKWD, nagrodzonych po „zadaniu specjalnym”, tym, który rozstrzeliwał polskich jeńców w piwnicach Obwodowego Zarządu NKWD w Kalininie (obecnie Twer) był zbrodniarz Wasilij Michajłowicz Błochin. Przystępując do „dzieła” Błochin wkładał odzież specjalną: brązową skórzaną czapkę, długi skórzany fartuch, skórzane rękawice z mankietami – strój kata. Za udział w akcji Błochin został nagrodzony premią w wysokości miesięcznego uposażenia. Ten funkcjonariusz aparatu bezpieczeństwa dosłużył się potem stopnia generała majora. Zaczynał od carskiego wojska, po przewrocie z 1917 r. przystąpił do bolszewików i był funkcjonariuszem WCzK, potem naczelnikiem Wydziału Komendanckiego w Zarządzie Administracyjno-Gospodarczym OGPU i w Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych (NKWD). Uczył podkomendnych jak unikać brodzenia w kałużach krwi: „Trzeba dobrze trafić kulą między kręgi szczytowy i obrotowy kręgosłupa szyjnego, trzymając lufę skierowaną ukośnie ku górze. Kula wyjdzie przez oczodół lub usta, poleje się mało krwi. Pocisk wchodzący w potylicę rozrywa czoło i powoduje krwotok”. Zakazywał pijaństwa przed i w trakcie mordowania. Libacje odbywały się od rana, po egzekucjach.

Ostaszków, skrzynka pocztowa 37 nawiązuje do konkretnego miejsca, do monasteru Pustelni Niłowo-Stołobieńskiej, w którym zorganizowano jeden z obozów specjalnych NKWD. Na ten adres do wiosny 1940 r. przychodziły listy od rodzin do uwięzionych tam obywateli polskich. Tam, w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu, miała stanąć wystawa, stając się częścią klasztornego muzeum. Zamysł umieszczenia wystawy w murach ostaszkowskiego monasteru nie został zrealizowany. Tym istotniejsza jest możliwość prezentacji ekspozycji w innych miejscach w imię pamięci o ponad sześciu tysiącach obywateli polskich, więzionych w Ostaszkowie i zamordowanych w Kalininie.

Dwujęzyczność wystawy (teksty w językach polskim i rosyjskim) pozwala zwiedzającemu na zapoznanie się z dokumentami sowieckimi w oryginalnym brzmieniu. Komentarz odautorski sprowadzony jest do niezbędnego minimum. Realia obozowe są zilustrowane zdjęciami wydobytych z dołów śmierci w Miednoje przedmiotów.

Na panelach widnieją zdjęcia ofiar zbrodni, dobrane tak, by tworzyły iluzję kontaktu wzrokowego z oglądającym wystawę. Wrażenie przecinających się rzeczywistości pogłębia także fakt, że panele odbijają postać zwiedzającego. Symboliczną rolę sarkofagu odgrywa skrzynia z podświetlonym mundurem policjanta. Charakter wystawy podkreśla ścieżka dźwiękowa – siedmiogodzinna lista więźniów Ostaszkowa, zamordowanych w Twerze w ramach zbrodni katyńskiej.

Otwarcie 13 kwietnia 2022 r. o godz. 12:00, Muzeum II Wojny Światowej, pl. Władysława Bartoszewskiego 1, Gdańsk, poziom -2. Przygotowaną ekspozycję będzie można zwiedzać do końca roku.

Katyń – to symbol sowieckiego mordu i miejsce pochówku polskich oficerów, przedstawicieli inteligencji polskiej, wezwanej do obrony ojczyzny w 1939 r. W słowie „Katyń” zawiera się pamięć o ofiarach decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. Część zamordowanych zdołano odnaleźć i dokonać pochówku ich szczątków na polskich cmentarzach wojennych w Katyniu, Charkowie, Miednoje oraz Bykowni. Należy zaznaczyć, że Polski Cmentarz Wojenny w Miednoje jest największym na świecie miejscem pochówku osób służących prawu w II Rzeczypospolitej, zwłaszcza policjantów, z których niemal wszyscy po zatrzymaniu, niezależnie od stopni, zostali zamordowani zgodnie z decyzją katyńską.

Nie znamy wielu dokumentów wytworzonych przez władze sowieckie, nie zostały stronie polskiej przekazane pełne spisy ofiar, nie wskazano wszystkich miejsc ukrycia ich szczątków.

W uchwale Biura Politycznego KC KPZR z 7 kwietnia 1990 r., „strona sowiecka, wyrażając głęboki żal w związku z tragedią katyńską, oświadcza, że stanowiła ona jedno z najcięższych przestępstw stalinizmu”.

Przez pryzmat dokumentów sowieckich, listów ofiar i pamiętników tych nielicznych, którzy przeżyli, pokazuje ona tragiczny los obywateli polskich, więzionych na wyspie jeziora Seliger. Przemawiając językiem katów i ofiar, w sposób jednoznaczny wskazuje na sprawstwo zbrodni.