Główny Urząd Statystyczny w opublikowanym we wrześniu br. raporcie na temat sytuacji demograficznej Polski do 2022 r. alarmuje: niska dzietność, więcej seniorów.

– Obserwowane od 30 lat trendy procesów demograficznych wskazują, że sytuacja ludnościowa Polski jest trudna, a w najbliższej perspektywie nie można spodziewać się znaczących zmian gwarantujących stabilny rozwój demograficzny –  podsumowuje GUS w opublikowanym  ostatnio raporcie na temat sytuacji demograficznej Polski do 2022 r. 

Mamy rekordowo niski przyrost naturalny.

– Niski poziom dzietności będzie miał negatywny wpływ także na przyszłą liczbę urodzeń, ze względu na zdecydowanie mniejszą w przyszłości liczbę kobiet w wieku rozrodczym. Z drugiej strony będzie powodować – przy jednoczesnym korzystnym zjawisku, jakim jest stosunkowo długie trwania życia – zmniejszanie podaży pracy oraz coraz szybsze starzenie się społeczeństwa poprzez wzrost liczby i udziału w ogólnej populacji ludności w najstarszych rocznikach wieku – prognozuje GUS.

W końcu 2022 r. liczba ludności Polski wyniosła 37 mln 766 tys. tzn. o ponad 141 tys. mniej niż w końcu 2021 r.

Na każde 10 tys. ludności ubyło 37 osób. Liczba ludności zmniejsza się począwszy od 2012 r. (z wyjątkiem nieznacznego wzrostu – o niespełna 1 tys. – w 2017 r.). Na zmiany w liczbie ludności w ostatnich latach wpływ ma przede wszystkim przyrost naturalny, który pozostaje ujemny począwszy od 2013 r.

Niekorzystna sytuacja w zakresie umieralności oraz dzietności w 2022 r. przyczyniły się do rekordowo niskiego poziomu przyrostu naturalnego. Jego ujemna wartość była czterokrotnie wyższa niż w 2019 r., kiedy to odnotowywano ubytek na poziomie 9 osób na 10 tysięcy ludności.

W 2022 r. zarejestrowano ponad 305 tys. urodzeń żywych, tj. o ponad 26 tys. mniej niż w 2021 r. Spadła również liczba zgonów – zmarło ponad 448 tys. osób, tj. o 71 tys. mniej w stosunku do poprzedniego roku. W 2022 r. odnotowano ubytek naturalny – liczba urodzeń była o 143 tys. niższa od liczby zgonów.

– Odnotowany w 2022 r. spadek liczby urodzeń potwierdza, że Polska wkroczyła w okres kolejnego kryzysu demograficznego (który miał już przejściowo miejsce w latach 1997–2007), ale obecny prawdopodobnie może mieć charakter dłuższej tendencji. Podstawy do sformułowania takiej tezy dają przedstawione niżej trendy w zakresie czynników kształtujących zmiany liczby i struktury ludności Polski, tj. urodzeń, umieralności, trwania życia, zawierania i rozpadu małżeństw oraz migracji – przewiduje GUS.

Kluczowym czynnikiem wpływającym na liczbę i strukturę ludności są urodzenia. Jak wskazuje GUS: aby zapewnić stabilny rozwój demograficzny kraju, to w danym roku – na każde 100 kobiet w wieku 15–49 lat – powinno przypadać średnio co najmniej 210–215 urodzonych dzieci, obecnie przypada ok. 126. Taki stan rzeczy wynika przede wszystkim z odkładania na później przez młodych ludzi decyzji o założeniu rodziny (proces ten został zapoczątkowany w latach 90 XX wieku), a następnie o posiadaniu mniejszej liczby dzieci lub  o samotnym życiu.

Według danych GUS, stan depresji urodzeniowej trwa od 1990 r. – wielkość współczynnika dzietności kształtuje się poniżej 2, czyli nie gwarantuje zastępowalności pokoleń. Z roku na rok zmniejsza się liczba urodzeń (z wyjątkiem lat 2008–2010 oraz 2017 r. kiedy nastąpiły jej wzrosty) i od 1998 r. nie osiąga 400 tys.

W roku 2021 r. zarejestrowano 332 tys., natomiast w 2022 r. liczba urodzeń żywych zmniejszyła się w stosunku do poprzedniego roku o ok. 27 tys. i wyniosła 305 tys. Jest to najniższa liczba urodzeń odnotowana w całym okresie powojennym.

Obserwowane po 1990 r. zmiany społeczne spowodowały przesunięcie najwyższej płodności kobiet z grupy wieku 20–24 lata do grupy 25–29, a obecnie także do grupy 30–34 lata. Znaczący wzrost płodności ma miejsce także w najstarszych grupach wieku.

W latach 1990–2022 udział matek w wieku co najmniej 30 lat podwoił się i stanowią one 55 proc. kobiet, które urodziły dziecko w 2022 r. Zmiany wzorca płodności kształtują średni wiek matek w chwili rodzenia. W konsekwencji wzrostu płodności w starszych grupach wieku rozrodczego nastąpiło podwyższenie mediany wieku kobiet rodzących dziecko, która w 2022 r. wyniosła 31 lat wobec ok. 26 lat w latach 1990–2000. W tym okresie zwiększył się także – o 6 lat – średni wiek urodzenia pierwszego dziecka – w 2022 r. wyniósł prawie 29 lat.  

Na przestrzeni ostatnich ośmiu lat odnotowywany jest stały wzrost liczby urodzeń przez cudzoziemki, które osiedlają się w Polsce na stałe i tutaj decydują się na urodzenie dziecka. Spośród matek z obywatelstwem niepolskim w 2022 r. najwięcej było Ukrainek, Białorusinek oraz Rosjanek. Z krajów azjatyckich najczęściej w Polsce rodziły mieszkające tu obywatelki Wietnamu, Chin i Indii. Kobiety z obywatelstwem ukraińskim zdecydowanie przeważały pod względem liczebności nad innymi cudzoziemkami mieszkającymi i rodzącymi w Polsce i stanowiły 82 proc.. Ponadto ich liczba bardzo szybko wrosła w związku z trwającymi działaniami wojennymi na Ukrainie.   

Gwałtowny wzrost liczby zgonów – zgony ponadmiarowe.  W Polsce natężenie zgonów do 2019 roku rosło, ale tempo wzrostu było niewielkie i jednostajne. W latach 2020 i 2021 nastąpił gwałtowny wzrost liczby zgonów. W 2020 r. zmarło ponad 477 tys. osób, a w 2021 r. prawie 520,6 tys. (o 42 tys. więcej w porównaniu do poprzedniego roku). Za wyższą umieralność w największym stopniu odpowiadała pandemia wywołana wirusem SARS-CoV–2 i polityka restrykcji, czyli „zamykania” opieki zdrowotnej. Szwedzi poszli inną drogą: miękkie rekomendacje, niewielkie obostrzenia, działała gastronomia, dzieci chodziły do szkoły.

Minister zdrowia powołał zespół ds. analizy sytuacji zdrowotnej ludności w czasie pandemii COVID-19 i jej konsekwencji zdrowotnych po wystąpieniu rzecznika praw obywatelskich z prośbą o informacje dotyczące analizy przyczyn wysokiej umieralności. Ponad 30 proc. nadprogramowych zgonów przypisuje się koronawirusowi, reszta była spowodowana głównie trudnościami w dostępie do opieki zdrowotnej i strachem pacjentów przed zakażeniem – w efkcie nie zgłaszali się do lekarzy.

17 stycznia 2022 r. Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się do MZ o stanowisko  w sprawie alarmującej liczby zgonów z powodu COVID-19.  Oficjalna liczba zmarłych przekroczyła wtedy 100 tys.  Przedstawione przez RPO dostępne analizy uwidoczniły zwiększoną umieralność na COVID-19 w porównaniu z innymi krajami. Problem jest złożony oraz zakorzeniony w słabości i niewydolności systemu opieki zdrowotnej. Pandemia uwypukliła bowiem wady, z którymi system zmaga się od lat, z problemami m.in. kadrowymi, niedofinansowania, zaopatrzeniem w sprzęt czy dostępnością świadczeń.

Do 31 marca 2023 r. specjalny zespół Ministra Zdrowia miał przedstawić całościowy raport z analizy sytuacji zdrowotnej ludności w czasie pandemii COVID-19 oraz konsekwencji zdrowotnych.

 W 2022 r. liczba zgonów spadła w porównaniu do 2021 r. o 71 tys., do poziomu 448 tys. Głównymi przyczynami zgonów w 2022 r. były choroby układu krążenia i choroby nowotworowe. Zgony z powodu COVID–19 w 2022 r. stanowiły niecałe 7 proc., podczas gdy w 2021 r. – 18 proc.   

Pozytywnym zjawiskiem jest utrzymująca się niska umieralność niemowląt. W 2022 r. zmarło prawie 1,2 tys. dzieci w wieku poniżej 1 roku życia. Obniżanie się poziomu umieralności niemowląt, a także stosunkowo niska liczba urodzeń martwych skutkują spadkiem natężenia umieralności okołoporodowej, której współczynnik wynosi obecnie 5,3 promila wobec 19,5promila w 1990 r. i 9,7 promila w 2000 r.  

Od 1960 do 2019 r. trwanie życia w Polsce wydłużyło się o 9 lat wśród mężczyzn oraz o 11 lat wśród kobiet. Jednakże na skutek pandemii COVID–19 i związanej z nią zwiększonej liczby zgonów, trwanie życia w 2021 r. w porównaniu do 2019 r., uległo skróceniu o 2,3 lat w przypadku mężczyzn oraz o 2,1 lat w przypadku kobiet. W 2022 r. liczba zgonów w Polsce zmniejszyła się, przez co wartości oczekiwanej długości trwania życia ponownie wzrosły dla obu płci. Urodzony w 2022 r. chłopiec ma przed sobą 73,42 lat przeciętnego trwania życia (przy warunkach tzw. umieralności z 2022 r.) – a dziewczynka 81,06 lat.