W marcu 2023 roku podczas konferencji zatytułowanej „Dialog społeczny w czasach kryzysu”, która odbyła w sali konferencyjnej Muzeum II Wojny Światowej, Piotr Duda przewodniczący Komisji Krajowej przedstawił diagnozę stanu dialogu społecznego z punktu widzenia NSZZ „Solidarność” .

Zanim przeszedł do oceny dialogu społecznego w czasach pandemii COVID-19, przedstawił zarys historii tworzenia instytucji dialogu społecznego w Polsce po 1989 roku.

Konstytucyjne podstawy dialogu społecznego

Dialog społeczny jest umocowany w Konstytucji RP, w której w art. 12: czytamy:

Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych zrzeszeń oraz fundacji.

Natomiast w z art. 20 Konstytucji RP znalazł się zapis, że społeczna gospodarka rynkowa oparta jest  na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.

Piotr Duda powiedział również, że Deklaracja Filadelfijska, która dotyczy celów i zadań Międzynarodowej Organizacji Pracy, mówi, iż wolność słowa i zrzeszania się stanowią podstawę trwałego postępu.

Powstanie Komisji Trójstronnej

Szef „Solidarności” przypomniał, że To właśnie NSZZ „Solidarność” była inicjatorem powstania Komisji Trójstronnej, jak i Rady Dialogu Społecznego.

Komisja Trójstronna ds. Społeczno-Gospodarczych, zwana skrótowo Komisją Trójstronną, powołana została do życia w 1994 r. uchwałą rządu. Stanowiło to realizację postanowień „Paktu o przedsiębiorstwie państwowym w trakcie przekształcania”. Umocowanie prawne Trójstronnej Komisji nadała ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich komisjach dialogu społecznego.

Światowy kryzys 2007-2009. Pakiet działań antykryzysowych zlekceważony przez rząd

W 2009 roku partnerzy społeczni zasiadający w Trójstronnej Komisji do spraw Społeczno-Gospodarczych podjęli samodzielną inicjatywę wypracowania systemowych rozwiązań, mających służyć ochronie istniejących miejsc pracy oraz poprawie kondycji firm. W marcu 2009 roku przyjęty został przez nich pakiet działań antykryzysowych.

Uwzględniono tam możliwość prowadzenia działań w trzech obszarach, tj. wynagrodzeń i świadczeń socjalnych, rynku pracy i stosunków pracy oraz polityki gospodarczej. Pakiet ten został przekazany stronie rządowej i miał być  wdrożony w życie poprzez odpowiednie akty prawne.

Pakiet antykryzysowy z 2009 roku został przez rząd PO-PSL w większości wyrzucony do kosza, a część z przyjętych rozwiązań (szczególnie odnoszących się do problemu stabilizacji zatrudnienia poprzez ograniczenie stosowania umów na czas określony) wręcz pogorszyło sytuację pracowników.

W 2012 roku rząd PO-PSL bez dialogu społecznego wdrożył oprotestowaną przez „Solidarność” reformę emerytalną, która wydłuża i zrównywała wiek emerytalny kobiet i mężczyzn do 67. roku życia. W 2013 roku bez konsultacji społecznych rząd PO-PSL znowelizował kodeks pracy wprowadzając nową definicję doby pracowniczej, elastyczne formy czasu pracy oraz 12 miesięczny okres rozliczeniowy.

Te zmiany stały się bezpośrednią przyczyną opuszczenia Trójstronnej Komisji ds. Społeczno-Gospodarczych przez „Solidarność”. Związek nie chciał brać na siebie w pozorowanym dialogu społecznym.

„Solidarność” i pozostałe centrale związkowe opuszczają Trójstronną Komisję ds. Społeczno-Gospodarczych

W ślady „Solidarności” poszły pozostałe centrale związkowe i zawiesiły swój udział w Komisji Trójstronnej. Był to wspólny protest przeciwko uchwaleniu przez Sejm tzw. elastycznego czasu pracy, czyli wydłużeniu okresów rozliczeniowych czasu pracy z czterech do dwunastu miesięcy.
„Solidarność”, OPZZ i FZZ uznały, że dialog społeczny między rządem, pracodawcami a związkami jest pozorowany, bo postulaty związkowe nie są brane pod uwagę. Związki postawiły warunek powrotu do dialogu w Komisji Trójstronnej: odwołanie ówczesnego ministra pracy Władysława Kosiniaka-Kamysza z funkcji przewodniczącego komisji i szefa resortu. Centrale przeprowadziły wspólnie  we wrześniu 2013 roku ponad 200-tysieczną manifestację w Warszawie przeciwko polityce rządu.

„Solidarność” przedstawia nową koncepcje dialogu społecznego

Po raz kolejny z inicjatywy „Solidarności” powstają założenia a następnie projekt  ustawy o Radzie Dialogu Społecznego i instytucjach dialogu. Projekt zakładał, że Rada Dialogu Społecznego zastąpi Trójstronną Komisję ds. Społeczno-Gospodarczych, powstanie Rzecznik Dialogu Społecznego, który będzie niezależny organizacyjnie i finansowo od rządu oraz powołane zostaną Wojewódzkie Rady Dialogu Społecznego. Negocjacje trwają dwa lata.

Od 2015 roku odbywały się negocjacje pomiędzy partnerami społecznymi w celu wypracowania porozumienia w sprawie nowej instytucji dialogu trójstronnego – Rady Dialogu Społecznego. Patronat nad negocjacjami objął prezydent Bronisław Komorowski. Do procesu tworzenia RDS włączył się rząd. Ostatecznie wypracowany i wynegocjowany projekt został wniesiony do Sejmu przez stronę rządową.

Rada Dialogu Społecznego

Radę Dialogu Społecznego powołano do życia 22 października 2015 r. Po raz pierwszy zebrała się na posiedzeniu plenarnym 14 grudnia 2015 r.

W jej skład stanowili:

Strona pracowników: NSZZ „Solidarność”, Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych, Forum Związków Zawodowych

Strona pracodawców: Konfederacja Lewiatan, Pracodawcy RP, BCC, Związek Rzemiosła Polskiego.

Strona rządowa: przedstawiciele rządu.

Głównymi celami RDS jest zapewnienie warunków rozwoju społeczno-gospodarczego oraz zwiększenia konkurencyjności polskiej gospodarki i spójności społecznej, realizacja zasady partycypacji i solidarności społecznej w zakresie stosunków zatrudnienia. Rada ma także na celu poprawę jakości formułowania i wdrażania polityk oraz strategii społeczno-gospodarczych, a także budowanie wokół nich społecznego porozumienia.

Przewodnictwo w Radzie Dialogu Społecznego ma charakter rotacyjny, a jej pierwszym przewodniczącym został szef NSZZ „Solidarność” Piotr Duda.

W ramach Rady działa 8 zespołów problemowych i 2 zespoły doraźne. Trzem z nich przewodniczą przedstawiciele NSZZ „Solidarność”

Ustawa o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego dała podstawę prawną do powoływania nowych trójstronnych zespołów branżowych. Zgodnie z art. 40 ust. 3 ustawy, minister właściwy do spraw pracy, na wniosek strony pracowników i strony pracodawców Rady, powołuje – niezależne od Rady – zespoły dla prowadzenia branżowego dialogu społecznego.

Obecnie istnieje 20 trójstronnych zespołów branżowych oraz 3 podzespoły. W 2022 r.  powstał z inicjatywy NSZZ „Solidarność” Zespół Trójstronny ds. Pomocy Społecznej (przy Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej).

Pierwsze sukcesy

Jak powiedział Piotr Duda pierwszy okres działania RDS był obiecujący. Między innymi to: pozytywna ocena partnerów prezydenckiego projektu o podniesieniu kwoty wolnej od podatku.

Partnerom społecznym (związkom zawodowym i pracodawcom) udało się również porozumieć w takich kwestiach jak: zmiana ustawy – Kodeks pracy, w zakresie tzw. „syndromu pierwszej dniówki”; zmiana w prawie zamówień publicznych; polityka klimatyczno-energetycznej UE i system handlu uprawnieniami do emisji, problemów funkcjonowania hutnictwa stali czy wprowadzenie godzinowej stawki za pracę.

Rada Dialogu Społecznego zbiera się na około 100 spotkaniach rocznie. Praca odbywa się w 9 zespołach problemowych, 3 podzespołach, 2 grupach roboczych.

Od 2015 roku RDS przyjęła 118 uchwał partnerów społecznych (pracowników i pracodawców) oraz 61 uchwał całej RDS. Uchwały dotyczyły takich obszarów jak np.: zmiany w prawie pracy, BHP, polityka społeczna, wynagrodzenia, gospodarka, ochrona zdrowia, zamówienia publiczne, fundusze europejskie, podatki, sytuacja osób niepełnosprawnych, Europejski Filar Praw Socjalnych, energetyka.

Obecnie prace toczą się nad takimi sprawami jak: ustawa o związkach zawodowych, praca tymczasowa, ustawa o Krajowej Administracji Skarbowej oraz projektami ustaw na bieżąco wpływającymi do Rady.

Kryzys lustracyjny

„Solidarność” i ZPP reagując na informacje o współpracy z komunistycznymi służbami przewodniczącego pracodawców RP Andrzeja Malinowskiego zaapelowały  o wprowadzenie obowiązku lustracyjnego członków rady. NSZZ „Solidarność” oraz Związek Przedsiębiorców i Pracodawców (ZPP) zawiesiły uczestnictwo w prezydium RDS z powodu współpracy potwierdzonej przez IPN jej obecnego przewodniczącego.

Ocena jakości dialogu społecznego w Polsce

Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność” corocznie dokonuje przeglądu procesu legislacyjnego pod kątem stosowania reguł przewidzianych w polskim prawie, które odnoszą się do opiniowania założeń i projektów aktów prawnych przez związki zawodowe. Związek regularnie przedstawia tzw. „Białe księgi”, które mają na celu zwrócenie uwagi na problem niewłaściwie prowadzonych konsultacji społecznych. Dialog społeczny w Polsce odniósł kilka sukcesów, ale wciąż nie jest tak jak powinno być.

– Niestety, były też zgrzyty i to takie, których my nie odstawialiśmy na bok – podkreślił Piotr Duda. Jako przykłady wymienił m.in. nieudaną próbę paktu społecznego w RDS czy przeniesienie departamentu pracy do ministerstwa gospodarki. Mówił też o niskiej frekwencji ze strony rządowej na posiedzeniach RDS. – Często więcej krzeseł jest pustych, niż pełnych i to jest smutne.

Obecnie NSZZ „Solidarność” domaga się powołania niezależnego podmiotu, czyli Generalnego Dyrektora Dialogu Społecznego i wzmocnienia Rady Dialogu Społecznego.

– Jeżeli w dalszym ciągu RDS będzie tylko platformą, a nie urzędem dialogu społecznego, to dialog będzie kulał – mówił Piotr Duda.

Kryzys wywołany pandemią Covid -19

Zdaniem Piotra Dudy niestety, instytucje dialogu społecznego wciąż nie spełniają pokładanych w nich nadziei. A ostatnie wydarzenia, jak pandemia i wojna, nie sprzyjają jego poprawie. Piotr Duda jako wyzwanie dla funkcjonowania Rady Dialogu Społecznego wymienił m.in. okres pandemii COVID-19, kiedy dialog prowadzony był niekiedy online.

Kryzys wywołany pandemią koronawirusa na początku 2020 roku, nowego i nieznanego dotąd zjawiska, był ogromnym wyzwaniem dla Rady Dialogu Społecznego. Zarówno od strony organizacyjnej, jak i ogromnego tempa pracy. Ze względu na lockdown po raz pierwszy zastosowano w pracach Rady spotkania za pośrednictwem Internetu.

Decyzje i porozumienia w sprawie kolejnych tarcz antykryzysowych trzeba było podejmować praktycznie z dnia na dzień, co wymagało ogromnego wysiłku dla zaplecza eksperckiego „Solidarności”.

Odbyły się wielogodzinne rozmowy on-line na temat rozwiązań chroniących życie i zdrowie pracowników oraz zapewniające bezpieczne miejsca pracy.

Powstały tarcze antykryzysowe chroniące miejsca pracy, w których najważniejszą zasadą jest tzw. „wsparcie za porozumienie”. Czyli obowiązek zawierania przez poszczególne firmy porozumień z organizacjami związkowymi jako warunku otrzymania rządowego wsparcia.

Pierwsza tarcza oparta została na czterech filarach: obrona przed utratą miejsc pracy, wsparcie dla służby zdrowia, bezpieczeństwo systemu finansowego, wsparcie dla przedsiębiorców i inwestycji publicznych.

– Wiedzieliśmy jedno. Nie pozwolimy drugi raz ograć się pracodawcom, którzy chcieli wykorzystać pandemię do liberalizacji kodeksu pracy. Powiedzieliśmy NIE! – zaznaczył szef „S”. Pomimo wielu przeciwności udało się jednak wypracować wówczas wsparcie w postaci tarcz antykryzysowych, a ich najważniejszą zasadą było „wsparcie za porozumienie”. Zapis ten oznaczał obowiązek zawierania przez poszczególne firmy porozumień z organizacjami związkowymi jako warunku otrzymania rządowego wsparcia.

Zmiana zasad powoływania członków RDS w specustawie „covidowej”

Protest  partnerów społecznych wywołało wówczas wprowadzenie ustawą o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 zmianom zasad odwoływania członków Rady Dialogu Społecznego. Polegały one między innymi na pozbawienie prezydenta RP kompetencji do odwoływania członków RDS na rzecz Prezesa Rady Ministrów. Równowaga stron w Radzie Dialogu Społecznego zostaje zaburzona. NSZZ „Solidarność” oraz BCC występują  w tej sprawie do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Prezydent kieruje wniosek do Trybunału Konstytucyjnego, jednak przed rozpatrzeniem wniosku przez TK nastąpiła nowelizacja ustawy.

Agresja Rosji na Ukrainę – postawa RDS

24 lutego 2022 r. partnerzy społeczni przyjęli apel Rady Dialogu Społecznego w sprawie agresji na Ukrainę. Znalazło się w nim potępienie dla łamania porządku międzynarodowego i agresji Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy oraz  apel o dialog i przywrócenie pokoju w relacjach międzynawowych. Ponadto w ramach łagodzenia skutków rosyjskiej agresji na Ukrainę w pracach RDS przyjęła uchwały dotyczące rozszerzenia taryfowej ochrony odbiorców gazu oraz w sprawie wsparcia przemysłu energochłonnego.

Nowelizacja ustawy o Radzie Dialogu Społecznego

Piotr Duda, wyrażając opinię NSZZ „Solidarność”, stwierdził, że dla dobra funkcjonowania Rady Dialogu społecznego niezbędna jest nowelizacja ustawy o Radzie Dialogu Społecznego.

W ramach zawartego w ustawie RDS mechanizmu „Solidarność” zainicjowała rozmowy na temat zmian w ustawie o RDS. Przekazany przez partnerów społecznych z inicjatywy „Solidarności” stronie rządowej projekt nowelizacji ustawy o RDS, to realizacja ważnego postulatu „Solidarności”. Najważniejszym punktem jest akceptacja po 10 latach przez pozostałych partnerów społecznych konieczności powołania niezależnego podmiotu: Generalnego Dyrektora Dialogu Społecznego. Jest również zgoda na rozszerzenie kompetencji Rady.

Wzmocnienie dialogu społecznego w Unii Europejskiej

4 października 2022 r. Rada UE dała ostateczne zielone światło dyrektywie dotyczącej europejskiej płacy minimalnej. Celem dyrektywy jest poprawa warunków życia pracy pracowników w Europie i wzmocnienie dialogu społecznego. Zgodnie z dyrektywą państwa członkowskie będą zobowiązane do promowania rokowań zbiorowych i walki z szykanowaniem związków zawodowych, a w krajach, w których zasięg rokowań zbiorowych wynosi poniżej 80 proc., będą zobowiązane do opracowania planu działania na rzecz wspierania rokowań zbiorowych.

Szef NSZZ „Solidarność” na zakończenie swojego wystąpienia przypominał, jak duże znaczenie dla związku i relacji z pracodawcami i władzą miał papież Jan Paweł II. – To papież dialogu, to on obudził w nas solidarność. Dlatego jako ludzie „Solidarności” nie pozwolimy na ohydne ataki na Ojca Świętego, który nie może się już bronić, bo nie żyje – mówił Piotr Duda.

Oprac. Małgorzata Kuźma