Do wielu warzyw i ich nazw jesteśmy tak przyzwyczajeni, że nawet do głowy nam nie przychodzą pytania, od kiedy ta roślina jest u nas, jakie ma właściwości i skąd się wzięły jej nazwy. Taką jadalną rośliną jest ziemniak, który ma w języku polskim kilka konkurujących ze sobą nazw. Jakie to nazwy i od kiedy w języku polskim funkcjonują oraz – które ich formy są poprawne? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w dwóch kolejnych artykułach.

Ziemniak – roślina królewska

Król Francji Ludwik XVI codziennie jadał ziemniaki, a Maria Antonina nosiła ich kwiaty przy sukni. W Offenburgu jest pomnik Francisa Drake’a, który trzyma w ręku to warzywo. Napis na pomniku głosi: „Sir Francisowi Drake’owi, który rozpowszechnił ziemniaki w Europie. Miliony rolników całego świata błogosławią jego nieśmiertelną pamięć. To ulga dla biedaków, bezcenny dar Boży, łagodzący okrutną nędzę”.

Historia

Ziemniak to ‘powszechnie uprawiana roślina o jadalnych bulwach rosnących pod ziemią’. Obecnie na świecie występuje około dwóch tysięcy odmian ziemniaków; wśród nich są – jadalne, przemysłowe i pastewne. A skąd przybyła ta roślina do Polski? Ziemniak był uprawiany od dawna przez Inków. Do Europy został sprowadzony w XVI wieku, zaś do Polski prawdopodobnie  przywiózł go w 1683 roku z wyprawy wiedeńskiej Jan III Sobieski dla królowej Marysieńki. Podobno ziemniaki były podarunkiem od cesarza austriackiego Leopolda I i pochodziły z jego wiedeńskich ogrodów. Początkowo uprawiano je jako roślinę ozdobną i leczniczą, a od drugiej połowy XVIII w. również jako jadalną. Być może wcześniej na ziemie polskie ziemniaki sprowadzili arianie. Jednak do prawdziwego rozpropagowania ziemniaków przyczynił się król August III. Tak pisze o tym Jędrzej Kitowicz w swoim Opisie obyczajów za panowania Augusta III, w rozdziale O kartoflach: „Jabłka zaś ziemne, czyli ziemniaki, a po teraźniejszemu kartofle, bądź świeże, bądź stare w jednej utrzymując się porze, równą też apetytowi sprawują satysfakcję. Zjawiły się najprzód (w Polszcze) za Augusta III w ekonomiach królewskich”.

Właściwości odżywcze ziemniaka

Ziemniaki prawie nie zawierają tłuszczu, mają mało kalorii, są zasadotwórcze, dzięki czemu równoważą kwasotwórcze oddziaływanie mięsa, z którym je przeważnie spożywamy. Ziemniaki zawierają potas obniżający ciśnienie krwi oraz magnez poprawiający przemianę materii i łagodzący stany zmęczenia oraz stres. Mają też nieco wapnia, żelaza i fosforu oraz rzadkie mikroelementy: mangan, miedź, cynk, nikiel, kobalt i bor. Ziemniaki są źródłem witaminy C oraz niewielkiej ilości witamin: A, B1, B2, B3, B6 i PP. Rośliny te pozwalają usuwać z organizmu wodę i sól, dlatego są bardzo wskazane dla osób cierpiących na choroby nerek. Poza tym są bogate w błonnik ułatwiający trawienie i pomagający w walce z nadwagą i obniżający poziom cholesterolu.

Obierz ziemniak czy ziemniaka?

Chociaż tak często obieramy ziemniaki, to jednak pojawiają się pytania dotyczące formy biernikowej tego rzeczownika. Czy należy mówić obierz ziemniak czy obierz ziemniaka? Wprawdzie w „Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny” występują obie formy biernika (kogo? co?): ziemniak/ziemniaka, to jednak językoznawcy zalecają formę wzorcową: obierz ziemniak. (por.: Katarzyna Kłosińska z Uniwersytetu Warszawskiego).

We wspomnianym słowniku występuje także informacja na temat stosowania w niektórych środowiskach liczby pojedynczej w znaczeniu zbiorowym, np. „W tym roku zbiory ziemniaka były bardzo dobre.”.Niemniej jednak w oficjalnej polszczyźnie zalecane jest stosowanie liczby mnogiej: W tym roku zbiory ziemniaków były bardzo dobre.

Barbara Ellwart