Ziemniaki nie tylko lubimy jeść, ale także o nich mówić i pisać. Czy wiedzą Państwo, kto z naszych literatów pisał o ziemniakach? Dlaczego nadal stosujemy kilka nazw dla tej jadalnej rośliny? Skąd w słowie ziemniak znalazła się litera „n”?

Historia ziemniaka w Polsce liczy ponad 300 lat, ale nie od razu był on powszechnie jadany. Początkowo uważano go za roślinę ozdobną, nazwą leczniczą. Dopiero później opanował polskie stoły. Poza tym chyba żadne warzywo nie doczekało się tylu nazw literackich, gwarowych czy regionalnych jak nasze ziemniaczki: ziemniaki, kartofle, pyrki, pyry, grule. Nazwa „ziemniak” utrwaliła się dopiero w XX wieku.

Kartofel kontra ziemniak

Panuje przekonanie, że w oficjalnych tekstach stosuje się słowo „ziemniak”, a w języku potocznym „kartofel”, jako słowo mniej eleganckie, ale gdy zajrzymy do „Słownika języka polskiego”, okazuje się, że „kartofel” nie jest opatrywany żadnym kwalifikatorem stylistycznym. Wobec tego można te wyrazy używać zamiennie. Sądzę, że to przekonanie o „wyższości” ziemniaka wynika z jego polskiego brzmienia oraz z pochodzenia obu słów.

Etymologia ziemniaka

Powszechnie uważa się, że wyraz „ziemniak” jest nazwą polską i kojarzy się z rzeczownikiem „ziemia”. Zastanawia nas jedynie to, dlaczego w nazwie rośliny rosnącej w ziemi i nad ziemią występuje litera „n”. Otóż słowo ziemniak jest nazwą ogólnopolską, ale nie pochodzi od rzeczownika ziemia, lecz od przymiotnika ziemny i dlatego zawiera literę „n” (ziemny + -ak). Rzeczownik ziemniak został zapożyczony z języka niemieckiego. Stanowi on kalkę wyrazową, jest tłumaczeniem niemieckiego złożenia Erdapfel (‘kartofel’, dosłownie: ‘ziemne jabłko’).

Etymologia  kartofla

Wyraz kartofel to zapożyczenie właściwe z języka niemieckiego Kartoffel (dawn. Tartuffel), natomiast słowo niemieckie pochodzi od włoskiej formy tartufo, znaczącej „trufla” (grzyby). Podobno stare odmiany ziemniaków były uderzająco podobne do trufli. Obecnie„kartofel” stanowi synonim ogólnopolskiego słowa „ziemniak”. Występuje w tych samych połączeniach wyrazowych co ziemniak, np. gotować ziemniaki albo kartofle, obierać ziemniaki albo kartofle, odlać ziemniaki albo kartofle, ziemniaki albo kartofle w mundurkach. Tworzy również wyrazy pokrewne o tożsamych znaczeniach, np. kartoflanka – ziemniaczanka, placki kartoflane – placki ziemniaczane. 

Pyry i grule

Poznańskie pyry prawdopodobnie mają związek z nazwą Peru, skąd pochodzą ziemniaki, a podhalańskie grule to skrócone formy niemieckiego słowa Grundbirne (‘gruszka ziemna’).

O kartoflach w literaturze

Julian Tuwim „Kartofle” (fragm.)

Czujesz? Ogniskiem pachną te pogańskie lata,
Gdy iskrami trzaskały żagwie jałowcowe
I dym wełnistym kłębem za wiatrem ulatał,
I marszczyły się z żaru kartofle surowe.

[…] I nigdy tak kartofel podany do stołu
Nie nęcił, jak ten właśnie, z przyswędem i węglem,
Łapczywie wytrącony patykiem-pocięglem
Z siwej, gorącej mąki leśnego popiołu.

Z dłoni go w dłoń przerzucać! dmuchać, bo gorący!
Parzy obłuskiwaną spieczoną łupiną! […]

Na zakończenie

Przeglądając kulinarne przepisy z ziemniaków, natrafiłam na stary, bo liczący 200 lat, przepis na „kawę” z ziemniaków. A jak ją przyrządzano? Trzeba było: ziemniaki zagotować, obrać, pokroić w cienkie talarki. Rozłożyć je na desce lub blasze, ususzyć w piecyku. A potem „upalić” jak zwyczajną kawę i zmielić w młynku. Do ośmiu filiżanek tak sporządzonego proszku należało dodać – białko z kurzego jaja.

Podczas majówki, niezależnie od tego, czy to będą ziemniaki gotowane, pieczone,  smażone, czy ziemniaczane chipsy lub kawa z ziemniaków, życzę uśmiechu i SMACZNEGO!

Barbara Ellwart