Takie krótkie słowa, a wywołują wiele pytań. Co znaczą te wyrazy? Czy są to partykuły, czy spójniki? Czy można je stosować zamiennie? Kiedy nie stawia się przecinka przed „że”?

Słowo „że” bywa partykułą lub spójnikiem, ale w tym artykule będziemy je obserwowali w roli  spójnika. Zanim to się stanie, podam kilka przykładów, w których „że” jest partykułą.

Partykuły: „że” i „-że”

W zdaniach typu: Mówże już!  Idźże stąd! partykuła „-że” wyraża zniecierpliwienie, zaś w zdaniach: Że też musiałeś to powiedzieć! Że ja wcześniej na to nie wpadłam! partykuła „że” wyraża zdumienie, zaskoczenie, niezadowolenie.

Znaczenie spójnika „że”

Zgodnie ze „Słownikiem języka polskiego PWN” wyraz „że” to:

1. ‘spójnik wprowadzający zdanie podrzędne zależne od czasownika, określające przedmiot czyichś wypowiedzi, myśli, emocji, doznań lub spostrzeżeń, np. Myślę, że nie powinieneś tego robić.’

2. ‘spójnik wprowadzający zdanie podrzędne określające skutek scharakteryzowanego w zdaniu nadrzędnym stanu rzeczy o wysokim stopniu intensywności, np. Trząsł się tak mocno, że położyliśmy go do łóżka.’

3. ‘spójnik wprowadzający zdanie lub wyrażenie wtrącone, charakteryzujące wypowiedź główną lub jej fragment, np. Nasz szef odznacza się, że nazwę to wprost, dziecięcą naiwnością.’

Znaczenie spójnika „iż”

Spójnik „iż” to wyraz o znaczeniu spójnika „że”, ale…

Etymologia

Spójniki „iż” i „że” znaczą to samo i mają wspólne pochodzenie. Oba są kontynuantami prasłowiańskiej formy *jьże (składającej się z zaimka względnego rodzaju męskiego jь oraz partykuły że). Rozwój prsł. *jьże przebiegał w polszczyźnie dwojako:

*jьže → jiże → iże → że oraz

*jьže → jiże → iże → iż;

ponieważ zmiana fonetyczna (polegająca na uproszczeniu i redukcji) przebiegała albo w nagłosie wyrazu (stąd że), albo w wygłosie (stąd iż).^*)

Dlaczego nie zawsze można zastąpić spójnik „że” spójnikiem „iż”

Choć spójniki „iż” i „że” mają wspólną etymologię i jednakowe znaczenie, to jednak różnią się nacechowaniem stylistycznym: spójnik „iż” jest słowem książkowym (występującym w tekstach pisanych, należącym przede wszystkim do stylu publicystycznego, literackiego lub naukowego), a „że” – spójnikiem neutralnym. Z tego wynika powszechność stosowania „że” i sporadyczne stosowanie „iż”.

Kiedy nie należy stosować „iż”, a kiedy można

Językoznawcy zalecają, by unikać spójnika „iż”. Nie powinno się stosować „iż” w mowie potocznej, a także w zdaniach dwukrotnie złożonych. Spójnik „iż” można stosować tylko, gdy w wypowiedzeniu wystąpi kilka razy „że”, np. Wiedział, że mówią o nim i że nie dadzą mu spokoju za to, iż zostawił ich samych. W „Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN” czytamy, że „W innych wypadkach używanie tego spójnika jest manieryczne i pretensjonalne.”

Przecinek przed „że”

Zwykle przed „że” stosujemy przecinek, ale należy pamiętać o spójnikach złożonych. Do takich należą: „tyle że”, „chyba że”, „mimo że”, „zwłaszcza że”, które stanowią jednostki niepodzielne. Przecinek poprzedza je w całości, np.: „Przyjadę, chyba że nie chcesz.” „Mimo że pada, idę na spacer.” „Jutro chcę cię odwiedzić, zwłaszcza że masz urodziny.”

UWAGA! W niektórych kontekstach cząstki te nie pełnią funkcji spójnika złożonego. Jeśli chcemy podkreślić przyczynę jakiejś sytuacji i akcent logiczny zdania się przesuwa, wtedy przecinek stawiamy dopiero przed „że”: „Nie wygłosiłem tego wykładu dlatego, że bardzo bolała mnie głowa”.

Barbara Ellwart

^*) por. Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski