Z górki na dwojgu sankach
Zima, śnieg, a zwłaszcza ferie sprzyjały zabawom na świeżym powietrzu. Dorośli, dzieci i młodzież jeździli na nartach, łyżwach i sankach. Niektórym uczestnikom zimowych atrakcji problemy sprawiało informowanie o tym, ile sań brało udział w kuligu. Zastanawiano się, czy należy powiedzieć cztery sanie, czy czworo sań. Pytano mnie, które sformułowanie jest poprawne: w trzech saniach czy w trojgu sań, a może w trojgu saniach oraz dlaczego mamy kłopot z odmianą liczebników z rzeczownikiem sanie?
Faktycznie odmiana tych wyrazów nurtuje wielu użytkowników polszczyzny. Zapewne nieraz zastanawialiście się Państwo nad tym, czy zjeżdżamy na dwóch sankach, czy na dwojgu sankach; jak poprawnie odpowiedzieć na pytania: ile sań stoi przed domem, ilu saniom się przyglądam, ilu sanek jeszcze nie ma?
Najpierw odpowiem na pytanie, dlaczego mamy kłopot z odmianą liczebników z rzeczownikiem sanie.
Otóż słowo sanie należy do niewielkiej grupy rzeczowników, które występują tylko w liczbie mnogiej, a liczebniki z nimi łączące się to rzadko stosowane liczebniki zbiorowe, które w specyficzny sposób łączą się z rzeczownikami.
Rzeczowniki tylko w liczbie mnogiej
W języku polskim większość rzeczowników odmienia się przez liczby, np. (jeden) dom – (dwa) domy, ale są także rzeczowniki, które nie mają liczby pojedynczej. Należą do nich wyrazy: sanie, sanki, nożyce, drzwi, skrzypce, schody.
Z tymi rzeczownikami łączą się tylko liczebniki zbiorowe, typu: dwoje, czworo, sześcioro, dziesięcioro.
Liczebniki zbiorowe
Liczebniki zbiorowe łączą się z rzeczownikami nazywającymi małe osoby (dwoje dzieci) i małe zwierzęta (pięcioro kurcząt) oraz z rzeczownikami, które występują tylko w liczbie mnogiej (sanki, drzwi).
Odmiana liczebników zbiorowych z rzeczownikami
Przyjrzyjmy się formom liczebników zbiorowych i towarzyszących im rzeczowników.
• Dwoje kociąt bawiło się na trawniku. (dwoje – mianownik, kociąt – dopełniacz)
• Dziadek nie znalazł trojga wnucząt. (trojga – dopełniacz, wnucząt – dopełniacz)
• Mama dała pięciorgu dzieciom kolorowe kredki. (pięciorgu – celownik, dzieciom – celownik)
• Na wystawie zobaczyłam czworo skrzypiec. (czworo – biernik, skrzypiec – dopełniacz)
• Wyszedłz sześciorgiem szczeniąt. (sześciorgiem – narzędnik, szczeniąt – dopełniacz)
• W pięciorgu schodach są szpary. (pięciorgu – miejscownik, schodach – miejscownik)
Jak widać, rzeczownik towarzyszący liczebnikowi zbiorowemu czasami występuje w tym samym przypadku co liczebnik, a czasami w innym, czyli w dopełniaczu.
Przykładowo w „pięciorgu schodach” liczebnik i rzeczownik są w tym samym przypadku – w miejscowniku, a zatem zachodzi między nimi związek zgody, natomiast gdy liczebnik zbiorowy jest np. w mianowniku, to rzeczownik występuje w dopełniaczu, czyli zachodzi między nimi związek rządu, bo liczebnik wymaga, by rzeczownik był w dopełniaczu.
Odmiana liczebnika dwoje z rzeczownikiem sanie
Opisana zasada dotyczy wszystkich połączeń rzeczowników z liczebnikami zbiorowymi – również wyrażenia dwoje sań.
Oto prawidłowa odmiana:
M.: dwoje sań – Dwoje sań brało udział w kuligu.
D.: dwojga sań – Jeszcze nie ma dwojga sań.
C.: dwojgu saniom – Przyglądam się dwojgu saniom.
B.: dwoje sań – Zauważyłem dwoje sań.
N.: dwojgiem sań – Pojechali dwojgiem sań
Ms.: dwojgu saniach – W dwojgu saniach nie było dzieci.
A zatem, odpowiadając na początkowe pytania, informuję, że poprawne formy to: „Czworo sań brało udział w kuligu.” i „W trojgu saniach siedzieli dorośli.”.
Barbara Ellwart