Gdy za naszą granicą toczy się wojna, to zrozumiałe, że wiele się o niej mówi. Jest to także czas, w którym człowiek docenia pokój, bezpieczeństwo, zgodę. Co obecnie znaczy słowo pokój? Jaka jest jego etymologia? Jak rozumieli je nasi przodkowie?

Wyraz pokój obecnie ma kilka znaczeń^*): Pokój to ‘miejscowość w Opolskiem’, zaś pokój to ‘przeciwieństwo wojny’, ‘stosunek między państwami’, ‘układ o zakończeniu działań wojennych’, dawniej ‘stan wypływający z braku trosk i kłopotów’ oraz ‘pomieszczenie, np. część domu, mieszkania, hotelu, biura’. Natomiast pokój Boży to ‘w średniowieczu zakaz prowadzenia działań wojennych od środy wieczór do poniedziałku rano oraz podczas adwentu i Wielkiego Postu’.

Pokój temu domowi

Po dziś dzień czasami słyszymy stare powitanie „pokój temu domowi”. Ten, kto je wypowiada, życzy gospodarzom, których odwiedza, dobrego samopoczucia, braku zmartwień, zgodnego, szczęśliwego  życia. Nasi przodkowie przed wiekami rozumieli pokój jako ‘ciszę, ukojenie, spokój’ i dlatego często mówili, że chcą żyć w pokoju, że zażywają pokoju, a gdy ktoś się kłócił, wtedy radzili: dajcie kumie temu pokój. Obecnie użylibyśmy w tym znaczeniu wyrazu „spokój”. A kiedy to pierwotne znaczenie słowa pokój zaczęło się zmieniać?

Etymologia i historia wyrazów: pokój i spokój

Słowo pokój ma etymologię prasłowiańską.Pochodzi od czasownika koić, który znaczył ‘łagodzić, uspokajać, uśmierzać’, stąd do dzisiaj zachowały się zwroty koić ból, koić cierpienie (forma prasłowiańska: *po-kojь, staropolska: pokōj, potem: pokój). Polski rzeczownik pokój na początku oznaczał ‘stan łagodności, uspokojenia, pomyślności, szczęścia, brak trosk i zmartwień, bezpieczeństwo’. W okresie staropolskim powstał nowy wyraz spokój (przez dodanie przedrostka „s-” ^**), który przejął pierwotne znaczenie wyrazu pokój. Natomiast pokój zaczął nazywać‘spokój wynikający z braku wojen, walki, chaosu, wytchnienie od wojny’. Przy czym, co ciekawe, dawne znaczenie słowa pokój zachowało się jeszcze w związkach frazeologicznych, np. „niech odpoczywa w pokoju”. Po jakimś czasie słowem pokój zaczęto nazywać ‘miejsce, gdzie człowiek odpoczywa, nabiera sił do dalszej pracy, gdzie zażywa pokoju, czyli ‘wyciszenia, snu, ukojenia’. To znaczenie później objęło także ‘pomieszczenia w hotelu, w biurze.

Jak widzimy, słowo pokój najpierw znaczyło: ‘stan łagodności, uspokojenia, brak trosk i zmartwień’, potem: brak wojen, walki, chaosu’, a jeszcze później nabrało nowego znaczenia: ‘pomieszczenie, np. część domu, mieszkania, hotelu, biura’.

Niepokój

To słowo powstało przez negację pokoju: nie-pokój, czyli ‘brak pokoju, odpoczynku, zakłócenie pokoju, niepewność, nadmiar kłopotów, obaw’.

Pokój w przysłowiach i cytatach

O tym, jak pokój jest ważny dla człowieka świadczą liczne przysłowia. Oto kilka przykładów.

Chcesz mieć pokój prawy, nie miej ze złym sprawy.

Dasz pokój, masz pokój. 

Dla pokoju tę broń noszę | O ktory cię Boże proszę. 

Lepsza trocha w pokoju, niż wielka hojność w niepokoju. 

Nie wie, co to pokój, kto wojny nie skosztował. 

Pokój w ostrzu broni. 

Błogosławiony ten, który żyje w pokoju.

Czas pokoju

Wielki Post i Święta Wielkanocne to okres refleksji na temat szeroko rozumianego pokoju, a zatem:

Wszystkim Czytelnikom życzę zdrowych, radosnych, pełnych nadziei i pokoju Świąt Zmartwychwstania Pańskiego.

Barbara Ellwart

^*) por. Słownik języka polskiego PWN

^{** )} Wcześniej istniał już czasownik spokoić, od którego powstała forma uspokoić: u- + -spokoić.