W krainie pięknych jezior o suchych, piaszczystych brzegach oraz rzek i malowniczych wzniesień – zwanej Szwajcarią Kaszubską – znajduje się powiatowe miasto województwa pomorskiego Kościerzyna. Nazwa tego miasta doczekała się wielu etymologii.

Nazwa Kościerzyna w dawnych dokumentach

W dokumencie z 1284 r., mocą którego Mściwuj II (Mściwoj, Mściwój, Mszczuj) ofiarował siostrze stryjecznej Gertrudzie ziemię Pirsna z 22 miejscowościami, na pierwszym miejscu wymieniona jest Kościerzyna – zapisana jako Costerina. Inne źródła (m.in. krzyżackie) podają również zapisy: Costrinam (1289 r.), Chossorino (1312 r.), Custerin (1336 r.), Cosczerzin (1471 r.) Kosczyerssyno (1501), a późniejsze: Kościerzyna (po kaszubsku Koscérzna).

Nienaukowe interpretacje nazwy

Już w XIX wieku próbowano tłumaczyć pochodzenie nazwy i w tych wyjaśnieniach pojawiały się opowieści wynikające ze skojarzenia fonetycznego ze zwrotem „rznąć kości” (kości rznąć). Jedni autorzy tej wersji wyjaśniali, że chodzi o rznięcie kości zwierząt, zwłaszcza niedźwiedzi, inni zaś, że o kości Krzyżaków. Inna ludowa interpretacja pochodzenia nazwy Kościerzyna wywodziła ją od łacińskiego rzeczownika castrum ‘gród’, ale i tę językoznawcy odrzucają. Jak pisze profesor Uniwersytetu Gdańskiego Edward Breza, najbliższy prawdy był ks. Gustaw Pobłocki, który wywodził nazwę miasta od wyrazu kostra ‚stos drewna, sążeń’ i zapisywał ją jako Kostryna.

Etymologia naukowa

Zdaniem językoznawców Uniwersytetu Gdańskiego, zapisy nazwy (przedstawione powyżej) oraz forma kaszubska wskazują na wyraz kościerz jako podstawę nazwy miasta Kościerzyny. Wyraz kościerz dziś na Kaszubach znaczy ‘zarośla, krzewy’ i ‘drzewo gałęziste, rosochate’. Starsze słowniki traktowały rzeczownik kościerz równoznacznie z wyrazem kostrzewa oznaczającym ‘chwast’, a co ciekawe, takie znaczenie u innych Słowian ma też wyraz kościerz. Rzeczowniki kościerz i kostrzewa związane są ze sobą i etymologicznie, i znaczeniowo. Na Kaszubach znany jest też czasownik pochodzący od rzeczownika kościerz, a mianowicie jest to kościerzyć się – „krzewić się’.

Z tego wywodu wynika, że nazwa Kościerzyna powstała od kościerz za pomocą formantu –yna (formantu o funkcji topograficznej), podobnie jak nazwy Buczyna – od rzeczownika buk, albo Jaworzyna – od jawor.

A zatem Kościerzyna jest nazwą topograficzną, z której wynika, że teren, na którym powstała miejscowość, był porośnięty kościerzą, czyli zaroślami, krzewami i drzewami.

Dzielnice i osiedla Kościerzyny

• Nazwa części miasta – Flakusy (Flokusy) – pochodzi od przezwiska Flakus (jednej z kościerskich rodzin), które
• z kolei wywodzi się od wyrazu gwarowego flaka ‘jelito’.
• Kościerska Huta – pierwotnie była nazwą wsi, która obecnie jest w granicach miasta. Wyraz huta został użyty, ponieważ, wieś powstała na miejscu, gdzie wcześniej wyprażano smołę drzewną.
• Redówka – pochodzi od kaszubskiego słowa reda ‘mokry torf, rozmokła ziemia, błoto, w którym można ugrzęznąć’.
• Szydlice – to był w XVI wieku folwark, a teraz jest to południowa część miasta. Nazwa przeniesiona z osady Szydlice z okolic Gdańska (dziś dzielnica Gdańska – Siedlce); została utworzona od wyrazu siodło ‘wieś, osada’ (z formantem „-ec”).
• Wierzysko – pochodzi od nazwy wsi, a ta z kolei od nazwy karczmy Wierzyskowa Karczma. Słowo Wierzysko pierwotnie było nazwą jeziora, utworzoną od nazwy rzeki – Wierzyca.

Barbara Ellwart