Na terenie Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, nad jeziorem Mieliste, zaledwie osiem kilometrów od Kościerzyny, leży miejscowość zwana Juszki, o której przez lata mówiło się, że jest najbiedniejsza na Kaszubach, a leży na końcu świata. Tamtejsza ziemia nie nadaje się pod uprawę, bowiem są tam głównie piaski porośnięte sosnowymi lasami. A jednak wieś się rozwija, tylko trochę inaczej, gdyż w 1986 roku została wpisana na listę zabytków jako zespół ruralistyczny^*) wsi. Przyciąga więc turystów, ale z umiarem, gdyż nie ma tam żadnych „nowoczesnych” atrakcji.

Już za lasem, na rozstaju dróg, stoi Boża Męka, jedna, potem druga, a na końcu wsi kolejna – tak na Kaszubach nazywa się krzyże i kapliczki przydrożne. Dalej droga wiedzie w dół przez wieś. Jeszcze na górce stoi szkoła z czerwonej cegły z zagospodarowanym poddaszem przystosowanym na mieszkanie dla nauczyciela, pamiętająca czasy zaboru pruskiego. Wewnątrz podwórka widać szachulcowy budynek gospodarczy – to dla nauczyciela, który musiał jakoś się utrzymać na tym pustkowiu. Ponoć nauczyciele trafiali tutaj, czyli do Juszek, za karę. Bo to wieś „odizolowana od świata”. Do lat 90. XX wieku dochodziła do niej tylko piaszczysta droga. W czasach PRL-u chleb przywożono jedynie na zamówienie. A dzisiaj? Latem czynny jest niewielki sklepik. Zimą trzeba samemu pojechać do miasta po zakupy, chociaż w Juszkach mieszka ponad setka osób.

Wzdłuż drogi wiodącej przez wieś, po obu jej stronach, stoją drewniane chaty wzniesione jeszcze w XIX wieku lub na początku XX stulecia. Wszystkie zadbane, odnowione. Niektóre kryte strzechą, zazwyczaj tą drogą, potocznie nazywaną niemiecką, bo szytą z trzciny, a nie jak na Kaszubach ze słomy, i specjalnie impregnowaną. Mieszkają w nich, no właśnie, w tych bliżej drogi głównie przyjezdni z Warszawy, Poznania…, poza sołtysem. W tym najpiękniejszym domu, ale skromnym, parterowym, z kapliczką św. Jana Nepomucena stojącą przy płocie, wakacje spędzał wojewódzki konserwator zabytków z Gdańska Tadeusz Chrzanowski. To dzięki niemu Juszki stały się „skansenem” – oazą ciszy, piękna, zachowały swój dawny charakter. Nowych domów teoretycznie stawiać nie wolno, za to te stare są nie tylko zadbane, ale i stale upiększane. Zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi mają wyglądać jak za dawnych lat.

Historia wsi zaczęła się w XVII wieku od pieca smolnego i wyrobu smoły. Niektórzy podają, że początki wsi sięgają XIII wieku, a nawet czasów rzymskich , ale to pomyłka – Juszki pomylono z Juszkowem pod Pruszczem Gdańskim. Ten XVII-wieczny piec smolny był własnością smolnika zwanego Uszko. Najprawdopodobniej od jego nazwiska wzięła się nazwa miejscowości Juszki. Podobnie było z niedaleko leżącymi Lizakami, ale o tym innym razem.

Pierwszymi dokumentami wymieniającymi nazwę miejscowości, a datowanymi na lata czterdzieste XVII wieku, są księgi chrztów z parafii Świętej Trójcy w Kościerzynie. Zachował się też nieco późniejszy dokument – Lustracja Starostwa Kościerskiego z 1655 roku, w której stwierdzono niezgodność w kwocie czynszu, opłacanego raz w roku na św. Marcina, czyli 11 listopada, o czym wspomina w jednym z wywiadów udzielonych dziennikarzom Izolda Wysiecka, żona sołtysa, z wykształcenia historyk. W 1714 roku owe osady smolarskie zostały zamienione na gospodarskie. Od 1762 roku Juszki miały już własnego sołtysa, któremu starosta kościerski pozwolił na warzenie piwa i połów ryb na własny użytek. Ze „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” dowiadujemy się, że w 1882 roku w Juszkach mieszkało 148 osób. Wszyscy byli katolikami. Osiem lat później we wsi powstała szkoła i była jedyną tutejszą instytucją publiczną.

Przez wieś przechodzą szlaki turystyczne – do Olpucha, Szenajd, Wdzydz Kiszewskich i Gołunia. Tu też zaczyna się i kończy ekologiczna ścieżka edukacyjna o długości prawie 5 kilometrów, znakowana na żółto. Wiedzie po terenie leśnym pomiędzy czterema pięknymi lobeliowymi jeziorami: Długim, Wielkim Oczkiem, Głęboczkiem i Mielistym. Z Juszek jest też niedaleko do jezior Strupino i Białego.

Maria Giedz

^*) Ruralistyka to nauka zajmująca się planowaniem przestrzennym wsi i terenów rolnych oraz badaniem historii powstawania i rozwoju wiejskich form osadniczych.