23 maja 1991 r. przyjęto „Ustawę o rozwiązywaniu sporów zbiorowych”, która obowiązuje do dzisiaj. Ten akt prawny określa, o co, w jakiej sytuacji i kto może, a o co nie można strajkować i jakie są warunki prawne ogłoszenia strajku.  

Ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych w Rozdziale 1, w jej artykule 1, określa przedmiot sporu zbiorowego: Spór zbiorowy pracowników z pracodawcą lub pracodawcami może dotyczyć warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo zrzeszania się w związkach zawodowych.

Artykuł 2 ustawy mówi, kto ma prawo do strajku – czyli podmioty reprezentujące prawa i interesy pracowników i pracodawców, cyt. „Prawa i interesy zbiorowe pracowników wskazane w art. 1 przedmiot sporu zbiorowego, są reprezentowane przez związki zawodowe” oraz „prawa i interesy pracodawców w sporach zbiorowych mogą być reprezentowane przez właściwe organizacje pracodawców”.

Wniosek: Strajk może zorganizować wyłącznie związek zawodowy. W praktyce, jeśli ktoś pracuje w firmie, w której związek zawodowy nie działa to nie ma prawa do strajku (Uwaga: jest to zgodne z Konstytucją RP: zgodnie z art. 59 ust. 3 przyznaje ona to prawo wyłącznie związkom zawodowym).

W ustawie ten zapis z dodatkowym zaostrzeniem w postaci wymogu zorganizowania referendum strajkowego znalazł się na sugestię Michała Boniego, ministra pracy i polityki socjalnej w rządzie Jana K. Bieleckiego (Boni nie był posłem, więc formalnie jego prośbę zgłosił jako poprawkę ówczesny ROAD, później UD).

W tym czasie równolegle trwały prace nad ustawą o związkach zawodowych, która została przyjęta 23 maja 1991 r. i mimo zmian obowiązującą do dzisiaj. Co ciekawe – wbrew Konstytucji RP, która prawa do zrzeszania się w związkach zawodowych daje wszystkim obywatelom (Art 59 ust. 1), ustawa przyznawała to prawo do zrzeszania się tylko pracownikom etatowym. Niezgodność ustawy z Konstytucją RP potwierdził Trybunał Konstytucyjny 2 czerwca 2015. Poprawiono ustawę dopiero 5 lipca 2018 r. (z mocą od 1 stycznia 2019 r.) – po 27 latach obowiązywania!

W małych firmach pracownicy nie zastrajkują. Ustawa przyznaje kluczowe uprawnienia zakładowym organizacjom związkowym. Te jednak muszą mieć co najmniej 10 członków.

Jeśli ktoś pracuje w małej instytucji jeśli mu się uda zapisać do istniejącej organizacji albo założyć nową, to dopóki nie znajdzie 9 innych związkowców w firmie, w której pracuje, niewiele mu to da przy organizacji strajku.   

Konstrukcja prawna nie jest nie do pokonania dla dużych central związkowych w dużych przedsiębiorstwach. Jednak w praktyce uniemożliwia uzwiązkowienie pracowników usług, gastronomii, drobnego handlu czy nowych technologii pozbawiając np. kelnerów, grafików komputerowych, sprzedawców w butikach prawa do strajku.

Obie ustawy w zasadniczym kształcie obowiązują, w rezultacie prawo nie przewiduje należytej ochrony pracownikom wielu branż. Po 30 lat warto ten temat przepracować. Inne są warunki i realia gospodarcze i społeczne niż w czasach transformacji, w epoce Leszka Balcerwicza, Tadeusza Mazowieckiego i Jana Krzysztofa Bieleckiego.

Nowe wyzwania rysuje też sztuczna inteligencja, która może skutkować m.in. ograniczeniem roli pracownika, wejściem w personalną autonomię z kontrolą sprawowaną za pomocą sztucznej inteligencji i algorytmów. Zadaniem związku zawodowego jest zabezpieczenie przyszłości pracowników przed zjawiskami towarzyszącymi automatyzacji i robotyzacji procesów technologicznych. Można przewidywać, że w perspektywie 25 lat zniknie wiele zawodów, a nawet całe branże. Gastronomia, sprzątanie, kierowcy, fotografowie, listonosze znikną jak niegdyś traserzy, czy windziarze. Miejsca pracy i możliwości zarobkowania ulegają przekształceniom.

Sztuczna inteligencja z nami „rozmawia” – choćby gdy połączymy się z infolinią, czy z czatem, obsługującym naszą sieć komórkową lub bank. To temat na kolejną analizę.

(na zdjęciu przemarsz ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina do bazyliki św. Brygidy po zakończeniu strajku 1 września 1988 r.)