Przykład

Brat otrzymał gospodarstwo rolne w drodze darowizny od swoich rodziców. Ustanowiono również służebność osobistą wobec rodziców – dożywotniego zamieszkiwania. Czy po śmierci rodziców pozostałe rodzeństwo będzie mogło ubiegać się o zachowek? Jeżeli tak, to w jakiej kwocie?

1. Definicja zachowku

Znajdujące się w kodeksie cywilnym przepisy dotyczące zachowku zabezpieczają interesy osoby, które są bliskie spadkodawcy, ale nie uczestniczyły w sposób wystarczający w podziale spadku. Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, ale wyłącznie w przypadku, w którym byliby powołani do spadku z ustawy.

Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Natomiast § 2 wskazuje, że jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Zachowek jest instytucją prawną mającą na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy, opierającą się na prawie do uzyskania przez te osoby korzyści określonych rozmiarów z jego majątku . Instytucja zachowku nie ogranicza swobody testowania w płaszczyźnie formalnej, ponieważ spadkodawca może w sposób nieskrępowany rozrządzać całym swym majątkiem, także pomijając najbliższych członków rodziny. Zachowek ogranicza jednak swobodę spadkodawcy rozumianą szerzej – jako swobodę decydowania o losach swego majątku w taki sposób, aby nie pominąć najbliższej rodziny przed należnymi korzyściami ze spadku.

Roszczenie zachowkowe od samego początku ma charakter pieniężny, zatem nie umożliwia uprawnionemu dojścia do dziedziczenia po spadkodawcy, natomiast realizuje jego prawo w postaci oznaczonej kwoty pieniężnej. Prawo to powstaje ex lege, jednak spadkodawca może pozbawić go osobę uprawnioną w drodze wydziedziczenia. Wierzytelność z tytułu zachowku jest zbywalna i w ograniczonym zakresie dziedziczna.

Wbrew powszechnej opinii zachowek należy się także przy dziedziczeniu ustawowym, czyli wówczas gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu. Z taką typową sytuacją mamy do czynienia, gdy spadkodawca dokonał za życia darowizny swojego domu wyłącznie na rzecz jednego dziecka i nie posiadał żadnego innego majątku. Nie sporządził również testamentu, w którym wydziedziczyłby pozostałe dzieci. Dzieci spadkodawcy należą do kręgu osób uprawnionych do zachowku, dlatego po śmierci ojca mogą pozwać obdarowanego brata lub siostrę.

2. Zachowek a darowizna

Darowizna to inaczej przekazanie komuś własnych dóbr nieodpłatnie. Darowizna może polegać zarówno na darowaniu gotówki, jak i przedmiotów czy nieruchomości. Pamiętać jednak trzeba, że przy darowiźnie nieruchomości konieczna jest wizyta u notariusza i sporządzenie aktu notarialnego.

Zgodnie z art. 993 § 1 „Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę”.

Jak wynika z powyższego, dokonanie darowizny za życia spadkodawcy nie chroni przed roszczeniem o zachowek. Darowizny dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku zawsze będą uwzględniane przy obliczaniu zachowku. Jeżeli darowizna została dokonana na rzecz innych osób niż spadkobiercy lub osoby uprawnione do zachowku, będzie ona miała znaczenie przy obliczaniu zachowku, tylko jeśli została uczyniona stosunkowo niedawno (czyli nie wcześniej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy).

3. Czy można pozbawić prawa do zachowku?

Istnieją rozwiązania, które pozwalają na uniknięcie płacenia zachowku po śmierci spadkodawcy. Jednym ze sposobów jest wydziedziczenie uprawnionych do zachowku. Trzeba jednak pamiętać o tym, że dla skuteczności wydziedziczenia zachowanie spadkobiercy musi spełniać określone warunki, a nadto przyczyna wydziedziczenia musi być wskazana w testamencie. Innym sposobem jest zawarcie umowy dożywocia. Polega ona na tym, że właściciel nieruchomości przenosi jej własność na rzecz drugiej strony umowy, ale nie za darmo (jak w przypadku darowizny), ale w zamian za zobowiązanie do sprawowania nad nim dożywotniej opieki.

4. Wysokość zachowku

W celu ustalenia konkretnej sumy zachowku należy odpowiednio połowę albo dwie trzecie udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, pomnożyć przez wartość tzw. substratu zachowku. Na substrat zachowku składa się tzw. czysta wartość spadku zmodyfikowana według zasad określonych w art. 993 k.c.

Czysta wartość spadku to różnica pomiędzy wartością aktywów wchodzących w skład spadku a wartością długów (pasywów) spadkowych. Na potrzeby obliczania zachowku art. 993 nakazuje czystą wartość spadku ustalać z pominięciem wartości zapisów zwykłych i poleceń, mimo że stanowią one długi spadkowe.

Do tak ustalonej czystej wartości spadku należy doliczyć wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę oraz wartość przedmiotów dokonanych zapisów windykacyjnych, niezależnie od tego, kto był ich beneficjentem (spadkobierca, uprawniony do zachowku, osoba trzecia).

Darowiznę wycenia się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Data śmierci spadkodawcy jest tutaj bez znaczenia.

W praktyce w toku postępowania, którego przedmiotem jest roszczenie o zachowek, sąd powołuje biegłego rzeczoznawcę. Biegły ustala, jak przedmiot darowizny wyglądał w chwili jej dokonywania przez spadkodawcę i jaką cenę za taki przedmiot można by uzyskać obecnie.

Przykład

Jeden z synów spadkodawcy otrzymał od niego w darowiźnie 6 lat wcześniej nowy samochód dużej wartości. Ustalając wartość darowizny nie przyjmujemy wartości samochodu 6-letniego (która jest dużo niższa niż w chwili dokonywania darowizny), a wartość nowego samochodu,  jaką miałby on w chwili ustalania wysokości zachowku.

Przykład

Jeden z synów spadkodawcy otrzymał od niego w darowiźnie kilkanaście lat wcześniej kamienicę, w stanie do generalnego remontu. Syn kamienicę wyremontował. Bierzemy pod uwagę wartość wymagającej remontu kamienicy, którą miałaby ona w chwili ustalania wysokości zachowku.

Ważne

Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku sam jest uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Zapis ten zabezpiecza spadkobiercę przed uszczupleniem swojego osobistego majątku w wyniku konieczności zapłaty zachowku.

5. Odroczenie terminu płatności zachowku. Rozłożenie zachowku na raty. Żądanie obniżenia zachowku

Od niedawna, bo od maja 2023 r. obowiązani do zapłaty zachowku, którzy często stawali w obliczu trudnych finansowych decyzji, zyskali nowe możliwości. 

Dodany przepis art. 9971 kodeksu cywilnego pozwala na żądanie odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.

W przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. Ale w wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin – nie może on jednak ostatecznie być dłuższy niż dziesięć lat.

Obniżenie zachowku nie jest bezwarunkowe. W razie ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku obowiązany z tytułu zachowku na wniosek osoby uprawnionej do zachowku zwraca uprawnionemu do zachowku sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek. Zwrotu sumy pieniężnej nie można żądać po upływie pięciu lat od dnia obniżenia zachowku.

Stan prawny na 17.01.2025 r.

Maria Szwajkiewicz