Nocą z 12 na 13 grudnia 1981 roku władza uderzyła w samoorganizujące się społeczeństwo. Na pozór niewydolny system PRL był w stanie wykrzesać znaczny potencjał w operacji przeciwko społeczeństwu, organizującemu się w ruchu „Solidarności”. Zamachu stanu dokonała Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, dowodzona przez gen. armii Wojciecha Jaruzelskiego, który miał w rękach pełnię władzy jako premier, I sekretarz KC PZPR oraz minister obrony narodowej.

Z 12 na 13 grudnia 1981 r. Rada Państwa, łamiąc Konstytucję PRL, wprowadziła stan wojenny. O jego wprowadzeniu poinformowały Polskie Radio i TVP, od godz. 6 nadając cyklicznie przemówienie gen. Jaruzelskiego, a z czasem rozlepiane w całym kraju obwieszczenia.

Sejm zatwierdził stan wojenny 25 stycznia 1982 r. Propagandowym jego uzasadnieniem   była zła sytuacja gospodarcza i „anarchizacja”. W rzeczywistości chodziło o zatrzymanie samoorganizacji społeczeństwa, czyli o obronę reżimu rządzącego od 1944 r. 

WRON wysłała przeciwko społeczeństwu 70 tys. żołnierzy, 30 tys. funkcjonariuszy MSW (MO i SB), 1750 czołgów i 1400 innych pojazdów opancerzonych, 500 transporterów oraz kilka eskadr helikopterów. W pogotowiu postawiono lotnictwo i Marynarkę Wojenną.

Przed północą z 12 na 13 grudnia rozpoczęła się akcja „Azalia”, czyli opanowanie obiektów teletransmisyjnych i central telefonicznych. Do 451 obiektów w kraju wkroczyły pododdziały sformowane z 700 funkcjonariuszy SB i MO, 3 tys. żołnierzy WOP oraz jednostek wojskowych MSW. Po północy zamilkły cywilne telefony, a 350 funkcjonariuszy MO i SB, 550 żołnierzy MSW oraz 3 tys. żołnierzy, w tym komandosi, obsadziło obiekty radia i telewizji.

Nadzieja, uosabiana przez „Solidarność”, w grudniu 1981 r. zdawała się gasnąć. Biorąc pod uwagę skalę operacji i jej bezwzględność oraz chyląc czoła przed każdym, kto wówczas ucierpiał, trzeba przyznać, że ofiar było nadspodziewanie mało. To zasługa „Solidarności”, która przyjęła (z nielicznymi, na szczęście, wyjątkami) postawę walki bez przemocy o prawa pracownicze, o wolność zrzeszania się, czyli o demokrację. Za te wartości w stanie wojennym zginęło co najmniej czterdzieści osób: górników zastrzelonych w kopalni „Wujek”, manifestantów zastrzelonych w Lubinie i innych miastach, podczas pacyfikacji strajków, rozpędzania demonstracji, uśmierconych przez tzw. nieznanych sprawców. Ale są jeszcze zmarli przedwcześnie wskutek odniesionych wówczas obrażeń.

Prezentujemy zestaw pojęć, które są używane na opis rzeczywistości stanu wojennego od 13 grudnia 1981 r. do 22 lipca 1983 r.

 „Azalia” – kryptonim operacji przeprowadzonej nocą z 12 na 13 grudnia 1981 r., w toku której wojsko oraz jednostki MSW opanowały budynki radia, telewizji i telekomunikacji, oraz przecięły łączność telefoniczną. 

Bojkot telewizji – ogłoszony przez środowisko aktorskie po wprowadzeniu stanu wojennego bojkot oficjalnych środków masowego przekazu, będący znakiem sprzeciwu wobec poczynań władz.

Demonstracje. Przed powstaniem NSZZ  „S” opozycja demokratyczna sporadycznie organizowała wystąpienia uliczne. W 1956, 1968, 1970 i 1976 roku doszło do ulicznych manifestacji,  a te były brutalnie rozpędzane przy użyciu gazu, pałek, a nawet broni palnej (Poznań 1956, Wybrzeże 1970). Do brutalnego rozpędzania demonstracji dochodziło w stanie wojennym, m.in. w pierwszym dniu jego obowiązywania MO rozpędzała ludzi gromadzących się pod siedzibami „S”. Do gwałtownych demonstracji przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego dochodziło od 16 do18 grudnia 1980 r. w Gdańsku (17 grudnia zginął Antoni „Tolek” Browarczyk). 1 maja 1982 r. miały miejsce niezależne obchody Święta Pracy. Wielką skalę miały demonstracje 3 maja 1982 r. w Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Szczecinie i Warszawie. Największą skalę w latach 80. miały demonstracje 31 sierpnia 1982 r. (tego dnia zginęło 5 osób, w tym 3 w Lubinie). MSW odnotowało do zniesienia stanu wojennego (22 lipca 1983 r.) 564 demonstracje i zajścia uliczne.

Ekstrema – określenie wobec NSZZ „Solidarność”, stosowane w propagandzie 

Element antysocjalistyczny – propagandowe określenie przeciwników władz PRL.

Emigracja – fala emigracji miała miejsce w latach 80, to ucieczki rodaków na Zachód (ponad pół miliona osób, głównie w poszukiwaniu lepszego życia) lub zmuszenie do emigracji działaczy związkowych po wprowadzeniu stanu wojennego.  Część osób, które wyjechały w 1981 r. nie mogło wrócić po 13 grudnia do Polski. Blisko 160 tys. osób znalazło się w obozach dla azylantów (co druga z nich wyjechała z Polski przed 13 grudnia 1981 r.). Berlin Zachodni, port lotniczy Tempelhof, był jednym z przystanków na emigracyjnej mapie. Najbardziej zdesperowani porywali samoloty. Inni odłączali się od wycieczek lub schodzili na ląd ze statków. W ramach akcji MSW nakłaniania do wyjazdu osób internowanych i ich rodziny w latach 1982-87 wyjechało z Polski 2,2 tys. byłych internowanych i 4 tys. członków ich rodzin, ok. 800 innych działaczy opozycji i 1,2 tys. członków ich rodzin.

Godzina milicyjna – zakaz poruszania się bez specjalnej przepustki, obowiązujący w pierwszych miesiącach stanu wojennego w godzinach 22.00 – 6.00, w niektórych regionach okresowo w innych godzinach.

Internat – potoczna, gwarowa nazwa ośrodka internowania.

Internowanie – forma represji, polegająca na izolacji wybranych osób (na podstawie decyzji komendanta wojewódzkiego MO) w ośrodkach (obozach) internowania, rozpoczęta nocą z 12 na 13 grudnia 1981 r. Łącznie do grudnia 1982 r. w obozach internowania znalazło się 9736 osób. Po wprowadzeniu stanu wojennego, część działaczy opozycyjnych i byłego aktywu władz państwowych PRL została zatrzymana i wywieziona – na okres od kilku do kilkunastu miesięcy – do ośrodków internowania.

„Jodła” – kryptonim operacji przeprowadzonej nocą z 12 na 13 grudnia 1981 r., w toku której Służba Bezpieczeństwa wraz z MO internowały, na podstawie przygotowanych wcześniej list, kilka tysięcy osób, przede wszystkim działaczy NSZZ „Solidarność” i opozycji.

Kartki – talon upoważniający do zakupu niektórych towarów w określonej ilości. System sprzedaży kartkowej (zapoczątkowany w sierpniu 1976 r. kartkami na cukier) rozbudowano w okresie stanu wojennego, objął obok artykułów spożywczych np. buty, benzynę i papierosy.

„Klon” – kryptonim operacji rozpoczętej 13 grudnia 1981 r., w ramach której przeprowadzano „rozmowy ostrzegawcze” z osobami, które podejrzewano o skłonność do podjęcia działalności skierowanej przeciwko władzom stanu wojennego.

Komisarze wojskowi – pełnomocnicy Komitetu Obrony Kraju, oficerowie WP, formalnie sprawujący kierownictwo nad wieloma zakładami pracy i instytucjami.

Koksownik – kosz z żelaznych prętów, w którym żarzyły się bryły koksu; w grudniu 1981 r. koksowniki ustawione na ulicach miast służyły żołnierzom i milicjantom do ogrzewania się podczas mrozu.

Lojalka (deklaracja lojalności) – pisemne wyrzeczenie się działalności opozycyjnej i zobowiązanie do szanowania porządku prawnego stanu wojennego, do podpisania którego zmuszano po wprowadzeniu stanu wojennego działaczy NSZZ „Solidarność”.

Militaryzacja – nadanie wojskowego charakteru niektórym kluczowym przedsiębiorstwom i instytucjom (np. koleje państwowe, kopalnie, fabryki zbrojeniowe), celem uniknięcia organizacji w nich strajków i innych protestów.  

Obywatelskie Komitety Ocalenia Narodowego (OKON) – powstające od początków 1982 r. komitety poparcia dla WRON.   

Opornik – W stanie wojennym zawrotną „karierę” zrobił rezystor, czyli niewielki element elektroniczny, nazywany opornikiem. Element elektroniczny, wpięty w ubranie w okresie stanu wojennego był   symbolem sprzeciwu wobec reżimu i WRON. Nazwa przesądziła o „politycznej” roli drobnego podzespołu. Przypinany był do koszul, swetrów, kurtek, marynarek. Prawo nie przewidywało karania za opornik, ale noszenie oporników było de facto zabronione. Uczniów za oporniki   karano zawieszaniem w prawach ucznia, a milicjanci wyrywali te elementy z odzieży. Piotr Majchrzak, uczeń poznańskiego technikum został skatowany w maju 1982 roku w centrum Poznania przez zomowców, którym nie spodobał się opornik przypięty do jego kurtki.

Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego (PRON) – fasadowa organizacja utworzona w lipcu 1982 r. przez działaczy PZPR, ZSL i SD oraz prorządowych organizacji katolickich, zastąpiła Front Jedności Narodu. Działalność PRON miała być dowodem rzekomego masowego poparcia społeczeństwa dla władz. Organizacja przestała istnieć w listopadzie 1989 r.

Solidarność Walcząca – radykalne ugrupowanie konspiracyjne, powstałe w czerwcu 1982 r. we Wrocławiu, w wyniku różnicy zdań w Regionalnym Komitecie Strajkowym; jej przywódcą był Kornel Morawiecki.

Weryfikacja – proces usuwania z wielu zawodów zwolenników „Solidarności”, objął m.in. dziennikarzy, nauczycieli i wykładowców akademickich.

Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) – pozakonstytucyjny organ, sprawujący najwyższą władzę w okresie stanu wojennego, złożony z wyższych oficerów Wojska Polskiego. Na czele WRON stał gen. armii Wojciech Jaruzelski.

Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO) – utworzone na przełomie 1956 i 1957 r.  skoszarowane oddziały milicji, przeznaczone m.in. do tłumienia masowych protestów ulicznych.