Niezależne Zrzeszenie Studentów było największą, obok „Solidarności”, organizacją niezależną powstałą po sierpniu 1980 r. Niezależne Zrzeszenie Studentów tworzyli młodzi ludzie o różnych poglądach, których łączyła antykomunistyczna postawa oraz chęć zmiany otaczającej rzeczywistości. Wśród studentów z NZS prawie nie było osób wierzących w przebudowę systemu PRL. 

Senat Rzeczypospolitej Polskiej w 45. rocznicę powstania Niezależnego Zrzeszenia Studentów składa podziękowanie wszystkim członkom Niezależnego Zrzeszenia Studentów z lat osiemdziesiątych, władzom uczelnianym i środowiskom solidarnie ich wspierającym oraz wyraża uznanie dla ich odwagi i determinacji w walce o wolność.

– Mija 45 lat od powstania Niezależnego Zrzeszenia Studentów, pierwszej w państwach komunistycznych niezależnej organizacji studenckiej, która powstała na fali zrywu solidarnościowego. Pokolenie młodych Polek i Polaków z lat osiemdziesiątych XX w. nie utraciło wiary w Polskę niepodległą, demokratyczną, suwerenną i wolną od cenzury oraz represyjnego aparatu władzy – napisano w uchwale Senatu, przyjętej 29 października br. przez aklamację.

 Senatorowie w uchwale przypominają, że pokolenie młodych Polek i Polaków z lat osiemdziesiątych XX w. nie utraciło wiary w Polskę niepodległą, demokratyczną, suwerenną i wolną od cenzury oraz represyjnego aparatu władzy. Po odmowie rejestracji ogólnopolskiego Niezależnego Zrzeszenia Studentów w styczniu 1981 r. tysiące studentów we wszystkich ośrodkach akademickich w kraju przystąpiły do strajku okupacyjnego, co wymusiło na władzy komunistycznej oficjalne zarejestrowanie organizacji. Po wprowadzeniu stanu wojennego NZS był pierwszą organizacją, która została zdelegalizowana przez władze komunistyczne. Internowania, relegowanie ze studiów czy wyroki sądowe nie były w stanie wstrzymać funkcjonowania tej organizacji, która przez kolejne lata prowadziła swoją działalność w podziemiu, aż do odrodzenia się i ponownego zalegalizowania w 1989 r.

Studenci przed 1980 r. stanowili ważną część opozycji demokratycznej. W sierpniu 1980 r., pod bramą Stoczni Gdańskiej, grupa słuchaczy z miejscowych uczelni przedstawiła apel dotyczący uznania niezależnych organizacji studenckich. Młodzi ludzie pragnęli demokratyzacji uczelni i życia studenckiego, przestrzegania podstawowych swobód politycznych, poszanowania praw człowieka oraz polskich tradycji niepodległościowych i patriotycznych. NZS było także poważnym ośrodkiem niezależnego słowa.

NZS w Gdańsku zaczął tworzyć się we wrześniu 1980 roku. Aktywnie działał NZS na UG i Akademii Medycznej. W Krakowie początków NZS można doszukać się w Studenckim Komitecie Solidarności, powołanym po tragicznej śmierci studenta Stanisława Pyjasa, znalezionego przed Juwenaliami 1977 r. na posadzce staromiejskiej kamienicy przy ul. Szewskiej.

We wrześniu 1980 r. na Politechnice Warszawskiej spotkali się przedstawicieli różnych grup studenckich z całej Polski. Miesiąc później doszło do Zjazdu Delegatów Komitetów Założycielskich Niezależnych Organizacji Studenckich, podczas którego zdecydowano o powstaniu jednej organizacji środowiskowej pod nazwą Niezależne Zrzeszenie Studentów. Powołano również do życia Ogólnopolski Komitet Założycielski, który miał zająć się sprawami związanymi z rejestracją zrzeszenia.

18 i 19 października 1980 roku na Politechnice Warszawskiej odbył się Zjazd Delegatów Komitetów Założycielskich Niezależnych Organizacji Studenckich, na którym reprezentowanych było 59 uczelni. W czasie obrad podjęto decyzję o stworzeniu organizacji o nazwie Niezależne Zrzeszenie Studentów. Wybrano Ogólnopolski Komitet Założycielski, w którym znaleźli się Mirosław Augustyn, Piotr Bikont, Wojciech Bogaczyk, Stefan Cieśla, Jacek Czaputowicz, Teodor Klincewicz, Barbara Kozłowska, Maciej Kuroń, Krzysztof Osiński, Leszek Przysiężny i Marek Sadowski.  

20 października 1980 r. Ogólnopolski Komitet Założycielski złożył w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie wniosek o rejestrację Niezależnego Zrzeszenia Studentów. 13 listopada 1980 r. sąd odrzucił wniosek. Decyzję uzasadnił tym, że organem odpowiednim w tej sprawie jest Ministerstwo Nauki Szkolnictwa Wyższego i Techniki. Władze PRL nie chciały zgodzić się na zalegalizowanie NZS.

W odpowiedzi studenci rozpoczęli akcje protestacyjne na uczelniach.

  13 listopada miał miejsce strajk na Politechnice Gdańskiej, a 27 i 28 listopada protest, połączony z okupacją rektoratu w Pałacu Kazimierzowskim, wstrząsnął Uniwersytetem Warszawskim. Do przełamania impasu doprowadziły jednak dopiero wydarzenia w Łodzi…

21 stycznia 1981 r. został ogłoszony studencki strajk okupacyjny w Łodzi. Dwa dni później OKZ ogłosił w całym kraju solidarnościową akcję protestacyjną. Strajk oraz kolejne rozmowy pomiędzy Komisją Międzyresortową a Międzyuczelnianą Komisją Porozumiewawczą skłoniły Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki prof. Janusza Górskiego do podjęcia 17 lutego 1981 r. decyzji o rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów.

Dzień później 18 lutego 1981 r. zakończył się strajk studencki w Łodzi. W proteście wzięło udział ok. 10 tysięcy studentów łódzkich uczelni. Władze zgodziły się też na skrócenie służby wojskowej studentów, wybór lektoratów bez przymusowej nauki języka rosyjskiego i na poprawę sytuacji socjalnej studiujących.

W kwietniu 1981 r. odbył się I Krajowy Zjazd NZS, zarejestrowanego oficjalnie dwa miesiące wcześniej. Wybrano Krajową Komisję Koordynacyjną NZS, a student historii na Uniwersytecie Jagiellońskim Jarosław Guzy został wybrany na przewodniczego organizacji. Wiosną 1981 r. struktury NZS obejmowały 89 uczelni w kraju.

W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. w ręce reżimu „wpadło” 410 członków NZS. Do ośrodków internowania i aresztów trafili m.in. Jarosław Guzy, Agnieszka Romaszewska (jego późniejsza żona), Bogdan Klich, Marek Jurek (później marszałek Sejmu), Maciej Kuroń, Jacek Czaputowicz (b. szef MSZ), Wojciech Bogaczyk.

WRON nakazała pacyfikację uczelnianych strajków okupacyjnych. Niektóre z nich trwały od listopada 1981. Strajki okupacyjne na Politechnice Wrocławskiej i Uniwersytecie Wrocławskim rozpoczęły się po wprowadzeniu stanu wojennego i zostały spacyfikowane z 14 na 15 grudnia. 16 grudnia 1981 r. kilkudziesięciu studentów Akademii Górniczo-Hutniczej przyłączyło się do strajku w Hucie im. Lenina, ale wieczorem  miała miejsce pacyfikacja zakładu.

5 stycznia 1982 r. Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki podjęło decyzję o rozwiązaniu NZS.  

Podziemne struktury NZS jednoznacznie deklarowały, że celem działań jest obalenie reżimu i odbudowa suwerennej Polski. Jednym z przejawów sprzeciwu wobec junty było umieszczanie zapalonych świec w oknach akademików.

W latach 1982–1985 r. ukazało się ok. 50 tytułów czasopism podziemnych NZS, drukowano i kolportowano ulotki. 

W październiku 1985 r. w Olsztynie zatrzymano studenta chemii Uniwersytetu Gdańskiego Marcina Antonowicza. Kilkanaście minut później został znaleziony w ciężkim stanie. Zmarł, nie odzyskawszy przytomności. Według oficjalnej wersji wyskoczył z jadącego milicyjnego stara. Jego pogrzeb był jedną z największych manifestacji studenckiego podziemia.

W 1987 r. powołano nowe struktury NZS: Krakowska Rada Koordynacyjna, Międzyuczelniana Rada Porozumiewawcza Uczelni Śląskich, warszawska Unia NZS. 10 stycznia 1987 r. w Warszawie odbyło się tajne spotkanie – II Kongres NZS. Reaktywowano Komisję Krajową NZS.

NZS organizowało nielegalne obchody dwudziestej rocznicy marca 1968 r. Żądano ponownej legalizacji NZS i zmiany ustawy o szkolnictwie wyższym. Studenci KUL i UMCS zorganizowali w marcu 1988 r. wiec pod pomnikiem Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Studenci uczelni warszawskich wiecowali pod pomnikiem Adama Mickiewicza tak, jak w marcu 1968 r.

Gdy w 1988 r. zaczął się protest młodego pokolenia robotników w Nowej Hucie, w porcie i w Stoczni Gdańskiej, w Katowicach ze wsparciem pośpieszyli studenci od Gdańska przez Kraków i Lublin, po Śląsk. Strajk studencki wybuchł na gdańskim uniwersytecie. Impulsem było spacyfikowanie przez ZOMO 1 maja 1988 r. wiecu po mszy św. w kościele pw. św. Brygidy. Gdański NZS urządzał już jawne spotkania, wiece i happeningi. Nawet w trakcie obrad tzw. okrągłego stołu władze PRL tłumiły protesty studenckie. Ponownej rejestracji NZS dokonano dopiero we wrześniu 1989 r.

Z tej formacji wywodzili się m.in. Donald Tusk, Janusz Kurtyka, Piotr Bikont, Jan Rojek (1980), Grzegorz Schetyna (1988). Działał w nim aktywnie w latach 80 tragicznie zmarły w 2010 r. Przemysław Gosiewski (wicepremier), Grzegorz Bierecki (założyciel SKOK) i Andrzej Sosnowski, Jacek Czaputowicz i Mariusz Kamiński (były szef CBA i MSWiA). Tam swe szlify polityczne zdobywał Grzegorz Braun. Pokolenie NZS i studencka „formacja” ciągle ma wpływ na życie publiczne.

W Zrzeszeniu znaleźli się studenci, których drogi polityczne różnie się potoczyły i po 1989 roku znaleźli się w niemal wszystkich (chyba za wyjątkiem SLD/Lewicy), ugrupowaniach politycznych.