Marzec’68 stał się mitem założycielskim dla środowiska opozycji demokratycznej wobec systemu PRL. Wobec fali represji nie był obojętny Kościół katolicki. Prymas Wyszyński apelował do władz PRL: „Nie drogą nienawiści!”, „pałka gumowa nie jest argumentem dla wolnego społeczeństwa”.

Marzec ’68 to symboliczny moment narodzin opozycji, wywodzącej się z rewizjonizmu marksistowskiego, na czele której stali Jacek Kuroń, Karol Modzelewski, Adam Michnik, Seweryn Blumsztajn. Rozgrywka w aparacie władzy, echo 1956 roku i ówczesnego konfliktu „Puławy” – „Natolin” dla setek studentów zakończyły się życiowym dramatem – relegowaniem ze studiów, wcieleniem do wojska, represjami i koniecznością emigracji.

W obronie studentów stanął Kościół katolicki

21 marca 1968 r. w liście pasterskim po 107. Konferencji Plenarnej Episkopatu biskupi zaprotestowali przeciwko „gwałtownym środkom represji policyjnych”. Podkreślali, że wystąpienia studenckie „uwypukliły zagadnienia wolności opinii”. Biskupi skierowali do wiernych słowa, że rozumieją oburzenie młodzieży nieprawdą w „informacjach prasowych, której Kościół sam na sobie doświadcza od tylu już lat”. Stanowisko kapłanów miało niebagatelne znaczenie wobec akcji propagandowej reżimu.

Oficjalnie Kościół zabrał głos poprzez komunikat „Słowo Episkopatu Polski”, napisany
przez ks. kardynała Karola Wojtyłę i odczytany w kościołach 31 marca 1968 r. „O bolesnych wydarzeniach”. SB raportowała: „W wyniku zabezpieczenia stwierdzono, że list czytany był w zasadzie w większych ośrodkach miejskich (w tym w Warszawie i Łodzi), w ośrodkach duszpasterstwa akademickiego i w niektórych parafiach niezbyt odległych od siedzib kurii”.

Według raportu Departamentu IV MSW, 10 marca 1968 r., w drugą niedzielę Wielkiego Postu, prymas Stefan kardynał Wyszyński podczas kazania w kościele św. Augustyna stwierdził, że „bardziej sponiewiera się ten, który mu te razy zadaje, niż ten, który jest uderzony. Bo człowiek uderzony nie traci swej godności […] dlatego też, najmilsi, nie trzeba nigdy naśladować tych, którzy nas uderzają”.

11 kwietnia 1968 r., w Wielki Czwartek, Prymas Stefan Kardynał Wyszyński podczas kazania w katedrze św. Jana w Warszawie apelował do władz PRL: „Nie tą drogą! Nie drogą nienawiści!”.

– Ja, biskup Stolicy, jakże boleśnie przeżywam to widowisko – bo inaczej tego nazwać nie mogę. Cóż mi pozostaje? Chyba wam przypomnieć, najmilsze dzieci, abyście wybrali własne serca, myśli i uczucia, przeciwko potwornej nienawiści i kłamstwu, które się dzieją na naszych oczach – wołał Prymas Tysiąclecia.

Kardynał Wyszyński wsparł też grupkę posłów z koła „Znak”, którzy stanęli po stronie represjonowanych. – Twoje wystąpienie w Sejmie było czynem niemal reytanowskim, na tle tańca martwych dusz – pisał prymas Polski do posła Jerzego Zawieyskiego, który w Sejmie odważył się protestować przeciwko zamordyzmowi ekipy Gomułki. Jedynie posłowie „Znaku” – Jerzy Zawieyski, Konstanty Łubieński, Tadeusz Mazowiecki, Stanisław Stomma i Janusz Zabłocki 11 marca 1968 roku złożyli w Sejmie PRL interpelację:

– Co zamierza uczynić rząd, aby powściągnąć brutalna akcję milicji i ORMO wobec młodzieży akademickiej i ustalić odpowiedzialność za brutalne potraktowanie tej młodzieży? Co zamierza rząd uczynić, aby merytorycznie odpowiedzieć młodzieży na postawione przez nią palące pytania, które nurtują także szeroką opinię społeczną, a dotyczące swobód obywatelskich i polityki kulturalnej rządu – pytali posłowie a był to wówczas rzadki akt odwagi.

Podczas sejmowej debaty atakom na garstkę posłów nie było końca. Stanisław Kociołek wołał pod ich adresem, że „kierowała nimi zła, reakcyjna wola”.

Interpelacja Koła „Znak” przeszła do historii PRL, jako nader sporadyczny przykład przeciwstawienia się monopartii i jej satelickim stronnictwom. Zawieyski publicznie wyraził też oburzenie faktem pobicia Stefana Kisielewskiego „Kisiela” 11 marca 1968 r. przez „nieznanych sprawców”.

– Te pięści, które spadły na Kisielewskiego, spadły na przedstawiciela kultury polskiej – mówił Zawieyski.

Z kolei w liście adresowanym do ówczesnego premiera Józefa Cyrankiewicza 21 marca 1968 r. biskupi postulowali by ten wpłynął na prasę „by informowała opinię publiczną zgodnie z rzeczywistością lub przynajmniej, by tendencyjnymi naświetleniami nie drażniła młodzieży i społeczeństwa”.

Biskupi polscy napisali do rządu PRL: „Pałka gumowa nie jest argumentem dla wolnego społeczeństwa, budzi najgorsze skojarzenia i mobilizuje opinię przeciwko ustalonemu porządkowi. Władza państwowa nie może zastąpić rozsądku i sprawiedliwości pałką gumową”.

W Słowie Episkopatu Polski do wiernych z 21 marca 1968 r. nasi biskupi napisali:

„Stosowanie środków przemocy fizycznej nie prowadzi do prawdziwego rozwiązania napięć między ludźmi, ani pomiędzy grupami społecznymi. Brutalne użycie siły uwłacza godności ludzkiej”. Podczas obchodów święta Matki Boskiej Królowej Polski 3 maja 1968 r. wierni w polskich kościołach usłyszeli nadal aktualne zdania zawarte w duszpasterskim liście biskupów:

– Również i funkcja prasy oraz innych środków masowego przekazu wtedy jest prawidłowa, gdy każdy ma prawo wypowiedzieć swe słuszne przekonania i bronić ich. Jeśli natomiast prawowita swoboda wypowiadania przekonań zostaje stłumiona, funkcja ta staje się szkodliwa.

Episkopat Polski oceniał wydarzenia 1968 r. – z jednej strony traktował je jako przejaw walki o władzę w aparacie partyjno-państwowym, co skutkowało emigracją Żydów i niesprawiedliwym obarczaniem odpowiedzialnością za ich nieszczęścia społeczeństwa polskiego. Z drugiej strony dostrzegał zryw wolnościowy – głównie inteligencji – o prawa do życia w wolności, swobodnego wyrażania poglądów i rozwoju kultury.

„Dziady”

Po stłumieniu 8 marca 1968 r. wiecu studentów Uniwersytetu Warszawskiego w obronie spektaklu „Dziady”, zdjętego z desek Teatru Narodowego, w KW MO w Gdańsku powołano sztab.

Studenci przyjęli rezolucję:

„My studenci uczelni warszawskich, oświadczamy: Nie pozwolimy nikomu deptać Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Represjonowanie studentów, którzy protestowali przeciwko haniebnej decyzji zakazującej wystawienia »Dziadów« w Teatrze Narodowym, stanowi jawne pogwałcenie art. 71 Konstytucji. Nie pozwolimy odebrać sobie prawa do obrony demokratycznych i niepodległościowych tradycji Narodu Polskiego. Nie umilkniemy wobec represji”.

Gdy już nie można było utrzymać w tajemnicy tego, co działo się od 8 i 9 marca 1968 r. na uczelniach w KC PZPR zapadła decyzja o wykorzystaniu fermentu do rozgrywki wewnątrzpartyjnej w PZPR. Protest studentów zszedł na plan dalszy, stając się tłem do akcji przeciw tzw. elementom rewizjonistycznym i osobom pochodzenia żydowskiego w łonie władzy.

Gra o władzę nad umysłami

Centrum wydarzeń było w stolicy. Gdańsk, Lublin, Wrocław nie były widownią tak spektakularnych akcji milicji i aktywu robotniczego jak Warszawa. Ale i w tych miastach można było dostać milicyjną pałką lub otrzymać pięścią w twarz od ORMO. Wiec na Politechnice Gdańskiej 12 marca 1968 r., to jeden z mniej znanych, ale znaczących epizodów Marca’68.

Wrzenie na uczelniach po rozpędzeniu 8 marca 1968 r. wiecu na Uniwersytecie Warszawskim  postanowiła wykorzystać partyjna frakcja „partyzantów” (Mieczysław Moczar, Walery Namiotkiewicz, Zenon Duszyński, Franciszek Szlachcic), do rozgrywki z wewnętrzną opcją, określaną jako „Żydzi”.

Już pięć lat wcześniej, po usunięciu z MSW Antoniego Alstera, „partyzanci” przejęli bezpiekę, kluczowe agendy kontroli, i dezinformacji. Zaczęła się czystka. W jej efekcie w 1968 roku z uniwersytetów musieli odejść zdeklarowani marksiści jak Leszek Kołakowski, Bronisław Baczko, Zygmunt Bauman, Stefan Morawski. Był to ostatni etap odzyskiwania wpływów politycznych przez ludzi określanych w 1956 r. mianem „Natolina”. Dawni „puławianie” Antoni Schaff, Jerzy Albrecht, Stefan Staszewski, związani z aparatem bezpieczeństwa przed 1956 r., utracili w 1968 r. wszelkie wpływy.

Wielu z owych „rewizjonistów”, „ofiar” systemu, późniejszych opozycjonistów, brało wcześniej udział w kampanii antykościelnej, szydziło z tradycji i usiłowało wymazać z pamięci całe fragmenty historii. Odpowiadają oni za usunięcie z polskich uczelni ale dwadzieścia lat wcześniej m.in. Ludwika Jaxy Bykowskiego, Władysława Tatarkiewicza, Stefana Bystronia, Romana Ingardena, Marii i Stanisława Ossowskich. W 1968 r. to ich z kolei wyrzuciła partia, której przez dwie dekady wiernie służyli. Partyjny beton był bowiem przerażony, że podważali oni dogmaty komunistów od Lenina i to posługując się retoryką Lwa Trockiego, zaatakowali religijne wręcz kryterium bolszewickiej, leninowskiej prawdy.

Młody Gdańsk zbuntowany

11 i 12 marca 1968 w akademikach akademikach Politechniki Gdańskiej odbyły się zebrania studentów. W klubie studenckim „Koga” gościli świadkowie zajść w Warszawie. Podjęło decyzję o zorganizowaniu nazajutrz wiecu. Władze uczelni wyraziły zgodę na organizację masówki.

Dzień później dwa tysiące studentów zebrało się w auli i holu Politechniki Gdańskiej.

I sekretarz KW PZPR Stanisław Kociołek chciał przekazać „wykładnię” partyjną  na temat „chuligańskich wybryków”. Jego przemówienie przerywane było gwizdaniem i okrzykami. Studenci krzyczeli „Prasa kłamie”. Kociołek opuścił politechnikę, a studenci uchwalili rezolucję, w której napisali:

„Uważamy, że najwyższy czas by nie traktować naszych wystąpień jako wybryków bananowych  i awanturujących się studentów i chuliganów, lecz jako wystąpienie ludzi, których pierwszym celem jest sprawa socjalizmu i demokracji”.

Studenckie wiece odbywały się także w Wyższej Szkole Pedagogicznej.

15 marca 1968 r. w rejonie Politechniki, konsulatu ChRL i Opery Bałtyckiej w Gdańsku Wrzeszczu zebrało się kilka tysięcy, głównie młodych, ludzi. Tego dnia w ulicznych zajściach w Gdańsku uczestniczyło ponad 10 tysięcy osób. Była to największa nielegalna demonstracja polityczna w latach 60. Starcia z milicją trwały do godzin wieczornych. Zniszczono m.in. kilkanaście milicyjnych samochodów.

MO zatrzymała 301 manifestantów (większość to robotnicy). Ponad 150 osób odniosło obrażenia. Zatrzymanych bito.
16 marca na Politechnice odbył się jeden z większych wieców (z udziałem ok. trzech tysięcy studentów), zwoływanych do 5 kwietnia 1968 r. Żądano uwolnienia zatrzymanych dzień wcześniej koleżanek i kolegów.

W procesach „marcowych” najwyższy wyrok otrzymał gdańszczanin Jakub Szadaj, skazany na 10 lat więzienia za zorganizowanie i przewodzenie „Gdańskiej młodzieżowej grupie wywiadowczej”. Był to najwyższy wyrok w procesach Marca’68. Szadaj odsiedział ponad połowę wyroku m.in. w więzieniu w Potulicach.

W tym celu kontynuowano sprawę obiektową z 1967 roku o kryptonimie „Agresja” w celu neutralizacji środowisk żydowskich na Wybrzeżu.

W Marcu’68 za druk i rozpowszechnianie ulotek został aresztowany Bogdan Borusewicz. Schwytany, został skazany na trzy lata więzienia, z których odsiedział połowę wyroku. Po wyjściu na wolność rozpoczął studia historyczne na KUL.

Intelektualiści

Marzec’68 był buntem inteligencji, wychowanej w PRL przez tych, którzy zajęli miejsce elity wyniszczonej w czasie okupacji, zmuszonej do emigracji. „Komandosi” dzięki zaistnieniu w propagandzie PRL weszli do legendy Marca’68. Adam Michnik, Henryk Szlajfer, Jan Lityński, Józef Dajczgewand, Natan Tannenbaum, Seweryn Blumsztajn zostali wykreowani na studenckich przywódców. Stało się tak, że wbrew woli „wierchuszki” PZPR, a dzięki marcowej propagandzie, ich nazwiska w połączeniu z nazwiskami Baumana, Bromberga, Baumrittera i Staszewskiego uzasadniać miały propagandową tezę o spisku „syjonistów” i „rewizjonistów”.

I tak  w Marcu’68 twórca czerwonego „harcerstwa” Jacek Kuroń, trockista i syndykalista Karol Modzelewski, „rewizjonista” znakomity filozof Leszek Kołakowski wyrośli na czołowych kontestatorów i „rozbijaczy” w PRL.

Niestety, w Marcu’68 propaganda odniosła sukces. Studenci pozostali w izolacji. Dopiero 10 lat później zaczęły działać Studenckie Komitety Solidarności, Towarzystwo Kusów Naukowych i Ruch Młodej Polski.

Zdjęcia z Archiwum Biura „C” MSW, przekazane do Archiwum IPN (Politechnika Gdańska marzec 1968)