Co to są latynizmy? Od kiedy są w języku polskim? Które wyrażenia nadal piszemy po łacinie?

O anglicyzmach mówi się często, ale zapożyczeń z innych języków też w polszczyźnie jest dużo. Wyrazy, wyrażenia lub konstrukcje składniowe przyjęte z języka łacińskiego to latynizmy.

Zapożyczenia bezpośrednie i pośrednie

W początkach naszej odrębności językowej najczęściej zapożyczaliśmy słownictwo związane z religią chrześcijańską. Były to znane do dziś wyrazy: anioł, biskup, kościół, msza, pacierz, proboszcz. W średniowieczu i w czasach późniejszych łacina była językiem liturgii, szkolnictwa, sądownictwa, nauki i innych dziedzin życia, dlatego stopniowo pojawiały się takie słowa, jak: atrament, bakałarz, rejestr, akt, apelacja, dekret, dokument, termin, traktat, kolokwium, muzeum, seminarium. Wiele słów zadomowiło się w naszym języku za pośrednictwem języka niemieckiego i czeskiego, np. anioł (czes. anjel < łac. angelus) lub ewangelia (czes. ewanieljum, łac. evangelium).

Znane, ale kłopotliwe

Takie latynizmy, jak: precedens lub adekwatny są współcześnie używane, ale nie zawsze rozumiane i stosowane poprawnie; dlatego przypomnę ich znaczenie.

Precedens (łac. praecedens – ‘poprzedzający’) to:

1. ‘rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład lub uzasadnienie przy załatwianiu i przewidywaniu spraw analogicznych’;

2. ‘orzeczenie sądu, które ma moc wiążącą w odniesieniu do późniejszych orzeczeń w podobnych sprawach’.

Co ciekawe,słowa: precedensowy i bezprecedensowy mają podobne znaczenie, ale różnią się zakresami użycia i dlatego w niektórych kontekstach możemy je stosować wymiennie, np. decyzje, sytuacje, wydarzenia były precedensowe (bezprecedensowe), natomiast, gdy mówimy o wyrokach sądu lub procesach sądowych, wtedy stosujemy tylko przymiotnik „precedensowy”.

Adekwatny (łac. adaequatus – ‘zrównany, dostosowany’) to: ‘zgodny z czymś, dokładnie czemuś odpowiadający’, na przykład:

Ta definicja jest adekwatna, bo trafnie ujmuje zakres słowa definiowanego.

Zachowanie było adekwatne do sytuacji.

Niektórzy zastanawiają się, czy słowo adekwatny musi występować z przyimkiem „do” (np. adekwatny do rzeczywistości). Zdaniem prof. Mirosława Bańko, „Adekwatny znaczy to samo, co odpowiedni, i tak jak drugie z tych słów może się obyć bez przyimka”.

Do dziś pisane po łacinie

W naszym języku funkcjonuje spora grupa wyrażeń, zwrotów i sentencji, które piszemy po łacinie i wymawiamy tak, jak nakazują to normy tego języka. Należą do nich:

* per aspera ad astra – dosłownie ‘przez ciernie do gwiazd’; a w przenośni ‘przez trudy, cierpienia do sukcesu’;

* pro forma – ‘dla formy, dla zachowania pozorów’;

* ad acta – ‘do akt’, najczęściej używane w wyrażeniu „odłożyć coś ad acta”;

* sensu stricto – ‘w ścisłym znaczeniu’;

* corpus delicti – ‘dowód rzeczowy’;

* in flagranti – ‘na gorącym uczynku’;

* nihil novi – ‘nic nowego’;

* expressis verbis – ‘dobitnie, wyraźnie, bez ogródek’;

* pro memoria – ‘ku pamięci’;

* status quo – ‘istniejący obecnie stan rzeczy’;

* lege artis – ‘wedle wszelkich zasad sztuki’;

* nolens volens – ‘chcąc nie chcąc’;

* Alma Mater – ‘uczelnia macierzysta’ (dosłownie: ‘matka karmiąca’);

* persona non grata – (łac. znacz. ‘osoba niepożądana, niemile widziana’) – dyplomata, którego obecność na terytorium państwa przyjmującego stała się niepożądana;

* cogito, ergo sum – ‘myślę, więc jestem’;

* pro publico bono – ‘dla dobra publicznego, dla dobra ogółu’.

Barbara Ellwart