Masło maślane
Oto przykłady wypowiedzi, zawierających niepoprawne sformułowania:
- Samochód cofał się do tyłu.
- Chłopiec wracał z powrotem do domu.
- Sytuacja poprawiała się na lepsze.
- Zebrani nadal kontynuowali nurtujący ich temat.
- Ty, tchórzliwy tchórzu, nie przychodź tu więcej.
- Zabił go na śmierć.
- Zaprojektowano tam wodny akwen.
- W tym sklepie mamy wyłącznie sprzedaż tylko za pieniądze.
- Ten zespół podziwiano za wzajemne współdziałanie.
- W lesie zapanował ciemny mrok.
Dlaczego powyższe zdania są niepoprawne?
Przyjrzyjmy się kolejno następującym wyrażeniom i zwrotom, wyjaśniając znaczenie przynajmniej jednego członu (w nawiasie kwadratowym), i porównajmy to „wyjaśnienie” ze znaczeniem drugiego członu.
1. cofał się [czyli: usuwał się do tyłu] do tyłu
2. wracał [przybywał z powrotem] z powrotem
3. poprawiała się [ulepszyła się] na lepsze
4. nadal kontynuowali [wykonywali w dalszym ciągu]
5. tchórzliwy [zachowujący się jak tchórz] tchórzu
6. Zabił [uśmiercił] na śmierć
7. wodny akwen [obszar wodny]
8. wyłącznie [tylko] sprzedaż [odstąpienie komuś czegoś za pieniądze] tylko za pieniądze
9. wzajemne [obopólne] współdziałanie [działanie wspólne]
10. ciemny mrok [szarość, zmierzch, a mroczny to: niedostatecznie oświetlony, ciemny]
Jak widzimy, podane przykłady zawierają połączenia wielowyrazowe składające się ze słów to samo lub prawie to samo znaczących. Wyrazy określające nie wzbogacają treści wyrazów określanych.
Potocznie o takich wypowiedziach mówimy – masło maślane, a o definicjach, w których określa się coś przez to samo – błędne koło.
Językoznawcy nazywają takie wyrażenie lub zwrot, którego składniki powtarzają tę samą treść – pleonazmem [od greckiego: pleonasmos = nadmiar], a wypowiedź składającą się z wyrazów jednoznacznych lub bliskoznacznych, w której wyraz określający nie wzbogaca treści wyrazu określanego, lecz niepotrzebnie ją powtarza – tautologią [od gr. tauto = to samo + logos = słowo].
To zjawisko językowe obserwowano już od dawna, o czym świadczy między innymi łacińskie powiedzenie: „idem per idem”, które znaczy: „to samo przez to samo”.
Niepożądane pleonazmy i tautologie najczęściej wynikają z nieuświadamiania sobie przez mówiących znaczenia używanych słów; przynajmniej w trakcie mówienia, ale zdarza się, że w tekstach literackich pleonazmy i tautologie bywają świadomie używane do spotęgowania wyrazistości wypowiedzi lub do wywołania efektu humorystycznego. Stosowanie zestawień tautologicznych w celach ekspresywnych w stylistyce nazywane jest figurą etymologiczną. Taka figura wzmacnia efekt wypowiedzi, np.: „Wisła ci śpiewkę śpiewa śpiewną, przez polską płynąc ziemię” (S. Wyspiański).
Przy okazji przypominam:
WYRAŻENIE to połączenie wielowyrazowe, w którym członami podstawowymi są wyrazy odmieniające się przez przypadki (imiona), czyli: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, imiesłowy przymiotnikowe. Wyróżniamy wyrażenia o postaci grupy imiennej, np.: biały kruk, słomiana wdowa lub wyrażenia przyimkowe, np.: w gorącej wodzie kąpany, albo wyrażenia porównawcze, np.: głupi jak but.
ZWROT to połączenie wielowyrazowe o postaci grupy czasownikowej (członem podstawowym jest czasownik), np.: śpi jak suseł, dolewa oliwy do ognia, zbija bąki.
Barbara Ellwart