Kilka osób pytało mnie, czy sformułowanie „potencjalne możliwości” jest poprawne. Nie dziwi mnie to pytanie, ponieważ nieraz słyszałam lub czytałam o „potencjalnych możliwościach”.

Przymiotnik potencjalny, wywodzący się z języka łacińskiego „potentialis”, funkcjonuje w polszczyźnie od dawna. Poprawne są wyrażenia: potencjalni klienci, potencjalni pacjenci, potencjalny elektorat, potencjalni absolwenci, potencjalni sprawcy, potencjalni przestępcy, potencjalne zagrożenie.

Natomiast w zdaniach typu:

Potencjalne możliwości tego sportowca są ogromne.
Nauczyciel mówił o potencjalnych możliwościach uczniów.
Zaskoczyły nas potencjalne możliwości tego zakładu.

występuje błędne sformułowanie „potencjalne możliwości”.

Zanim zaproponuję, jak można te zdania poprawić, odpowiem na pytanie, na czym polega błąd i dlaczego prawdopodobnie występuje.

Masło maślane

„Potencjalne możliwości” to typowypleonazm, czyli ‘wyrażenie składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących’.

Definicja słowa „potencjalny”

W „Słowniku języka polskiego” pod redakcją Witolda Doroszewskiego czytamy, że przymiotnik potencjalny to¹⁾ ‘taki, który może wystąpić lub pojawić się w określonych warunkach’.

Natomiast słownik pod redakcją Mieczysława Szymczaka podaje nieco szerszą definicję:

potencjalny to‘tkwiący w czymś i mogący wystąpić, ujawnić się w określonych warunkach, przez odpowiednie działanie; taki w którym coś tkwi i może wystąpić w określonych warunkach; przypuszczalny, możliwy’, np.: potencjalni pacjenci.

A zatem – zgodnie z przytoczonymi definicjami – przymiotnik potencjalny, to inaczej możliwy, czyli sformułowanie „potencjalne możliwości” oznacza „możliwe możliwości” i dlatego jest błędne, tak jak: „masło maślane” lub „oczywista oczywistość”.

Dlaczego popełniany jest błąd

Zastanawiające jest, dlaczego tak często popełniany jest błąd. Świadczą o tym nie tylko obserwacje, ale także ilość niepoprawnych użyć wyrażenia „potencjalne możliwości” zawartych w Korpusie języka polskiego PWN²⁾.  

Podobnie jak dr Maciej Malinowski z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie, zaobserwowałam, że wielu użytkowników języka polskiego nie widzi treści pleonastycznych i przymiotnikowi potencjalny przypisuje zupełnie inną treść: ‘ukryty, utajniony, taki, który może się pojawić lub wystąpić w określonych warunkach’, natomiast nie bierze pod uwagę (lub nie zna) rzeczywistego znaczenia: ‘możliwy, ewentualny, przypuszczalny’.

Jak poprawić błędne wyrażenie

Pojawia się zatem pytanie: jakiego słowa należy użyć obok rzeczownika „możliwości” zamiast wyrazu „potencjalne”. Na przykład w zdaniach podanych na początku artykułu można zastosować przymiotniki: rzeczywisty, realny, duży, olbrzymi lub wielki i wtedy zdania byłyby następujące:

Nauczyciel mówił o dużych możliwościach uczniów.
Rzeczywiste możliwości tego sportowca są ogromne.
Zaskoczyły nas realne możliwości tego zakładu.

Barbara Ellwart

¹⁾ Słownik języka polskiego podaje także drugie znaczenie wyrazu potencjalny: fiz.: ‘energia potencjalna to ‘energia ciała zależna od jego położenia względem innych ciał’.

²⁾Korpus Języka Polskiego PWN liczy70 milionów słów. Cały korpus, włączając archiwa prasowe i klasykę literacką od średniowiecza,zawiera 100 milionów słów. Składa się z tekstów książek, czasopism, druków ulotnych i akcydensowych (np. reklam, instrukcji obsługi, regulaminów, ulotek wyborczych), stron internetowych oraz tekstów mówionych.